«Τα στερνά τιμούν τα πρώτα»;
ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΤΣΙΑΚΑΛΟΥ ομότιμου καθηγητή Παιδαγωγικής ΑΠΘ
Σε πολλούς ανθρώπους προκάλεσαν έκπληξη, απογοήτευση, ακόμη και οργή οι ηγεσίες των κομμάτων
για τον τρόπο που κατάρτισαν τα ψηφοδέλτιά τους. «Μα είναι δυνατόν να τιμούν και να προτάσσουν αυτούς που μέχρι σήμερα με την πολιτική τους πράξη και τον τρόπο ζωής τους βρίσκονταν σε πλήρη αντίθεση προς τις δικές μας αξίες, ιδέες και αγώνες;» αναρωτήθηκαν φωναχτά πολλοί και πολλές, ιδιαίτερα στο χώρο της Αριστεράς.
Κακώς, όμως, ξαφνιάστηκαν, καθώς πολλοί από αυτούς που εξανίστανται σήμερα ήταν εκείνοι που, ίσως άθελά τους και από άγνοια, με τον δικό τους δημόσιο λόγο προκάλεσαν και νομιμοποίησαν αυτές τις πράξεις των κομματικών ηγεσιών. Διότι οι τελευταίες, και ιδιαίτερα αυτές των κομμάτων που διεκδικούν τη διακυβέρνηση της χώρας, δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να προσαρμοστούν πλήρως σε μια άποψη που υπόβοσκε από παλιά στον κόσμο των ιδεών μας, και στα χρόνια των κομματικών ανακατατάξεων (που προκάλεσε η κρίση) απόχτησε ισχύ δόγματος: «Τα στερνά τιμούν τα πρώτα».
Πόσοι δεν χρησιμοποίησαν τη φράση αυτή για να σχολιάσουν συμπεριφορές ανθρώπων που για χρόνια συμπορεύονταν μαζί τους αλλά στην εποχή των ανακατατάξεων επέλεξαν άλλη πορεία; Καμιά άλλη άποψη για πολιτικούς δεν ακούστηκε τόσο συχνά τον τελευταίο καιρό όσο αυτή, και σχεδόν πάντα αρνητικά, και πάντα με τη βεβαιότητα ότι αποτελεί απόσταγμα της σοφίας «του λαού μας». Ξαφνιάζονται λοιπόν σήμερα αρνητικά όσοι και όσες δεν έτυχε να σκεφτούν προηγουμένως ότι η φράση αναφέρεται ταυτόχρονα σε δύο διαμετρικά αντίθετες συμπεριφορές –στους (πρώην) φίλους που έφυγαν από εμάς αλλά και στους (πρώην) εχθρούς ή αντιπάλους που ήλθαν σ’ εμάς-, και ότι διαχρονικά αποτελεί εξουσιαστικό δόγμα για την καθυπόταξη της παρρησίας και την επιβράβευση του φιλοτομαρισμού.
Αισθάνομαι την ανάγκη να μιλήσω γι’ αυτό το θέμα, καθώς είδα και άκουσα πολλούς κοντινούς μου ανθρώπους, με τους οποίους μάλιστα μοιράζομαι την κομματική προτίμηση και την εκλογική επιλογή, να περιέρχονται σ’ αυτή την περίεργη κατάσταση. Δηλαδή, αφενός να χρησιμοποιούν αυτή τη φράση για να κρίνουν τις συμπεριφορές παλιών συντρόφων, οι οποίοι στη σημερινή εποχή της αβεβαιότητας επέλεξαν διαφορετικούς δρόμους (που κατά τη γνώμη μας είναι αδιέξοδοι ή λανθασμένοι), και αφετέρου να την ξεχνούν και να αισθάνονται αμήχανα όταν βλέπουν να εντάσσονται στις δικές μας γραμμές άνθρωποι, των οποίων οι ιδέες και οι μέχρι τώρα πράξεις προκαλούν ανατριχίλα. Όμως, χρήσιμο είναι να θυμόμαστε πάντα ότι «και η πιο ασήμαντη πράξη σου, όσο κι αν λείπει η πρόθεση, δεν είναι χωρίς κάποιο αντίκρισμα» (Μανόλης Αναγνωστάκης).
Από πού, λοιπόν, προέρχεται αυτή η φράση της κομματικής ρητορείας που κατά κανόνα αποδίδεται -ως «γνωμικό», «λαϊκή ρήση» ή «παροιμία»- στο «λαό μας», τον «θυμόσοφο» και «αλάνθαστο»; Πότε εμφανίστηκε, πως επιβλήθηκε, πως χρησιμοποιήθηκε; Ποιους βοηθά, ποιους χειραγωγεί και ποιους συντρίβει;
Δεν είναι περίεργο ότι όταν από τους συντηρητικούς «λογίους» δεν αποδίδεται γενικά στον «λαό μας», γίνεται προσπάθεια να συνδεθεί με τους αρχαίους προγόνους: «’Τα στερνά τιμούν τα πρώτα’, λέει ο λαός, επαναλαμβάνοντας αυτό που είπε ο Δημοσθένης: ‘Προς γαρ το τελευταίον εκβάν, έκαστον των πριν υπαρξάντων κρίνεται’. Δηλαδή από τις τελευταίες πράξεις κρίνονται και οι πρώτες», γράφει ο Σαράντης Καργάκος. Η αλήθεια, όμως, είναι ότι μόνον η απομόνωση της παραπάνω πρότασης από το κείμενο του αρχαίου ρήτορα, δηλαδή από τα συμφραζόμενα, μπορεί να οδηγήσει σε μια τόσο λανθασμένη κατανόηση, ώστε το ρήμα «κρίνεται» να ταυτίζεται εδώ με το ρήμα «τιμούν».
Υπενθυμίζω ότι στον Α’ Ολυνθιακό ο Δημοσθένης αναφέρεται στο γεγονός ότι οι άνθρωποι ξεχνούν όσες καλές ευκαιρίες τους προσέφεραν προηγουμένως οι θεοί. Αντίθετα, για τις αποτυχίες τους θεωρούν ότι οφείλονται στην έλλειψη υποστήριξης από τους θεούς. Δηλαδή, ως προς το παρελθόν αναφέρεται εν μέρει στην αχαριστία και κυρίως στις παραλείψεις και στη λήθη των ανθρώπων, και, ως προς το παρόν, στην ανάγκη να κάνουν επιτέλους χρήση της εύνοιας που απολαμβάνουν, ώστε με την τελευταία πράξη τους να διορθώσουν όλα τα λάθη τους του παρελθόντος. Σε καμιά περίπτωση ο Δημοσθένης δεν υποστηρίζει ότι όλες οι προηγούμενες πράξεις ή ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου (οφείλουν να) αποτιμούνται με βάση τις τελευταίες του απόψεις και συμπεριφορές. Το αντίθετο. Τα προηγούμενα, όταν είναι θετικά αξίζει να εκτιμούνται και να υιοθετούνται και σήμερα, ενώ οφείλουν να διαπιστώνονται τα αρνητικά για να μπορούν να διορθωθούν.
Ιδού ολόκληρο το απόσπασμα:
καὶἔμοιγε δοκεῖ τις ἄν, ὦἄνδρες Ἀθηναῖοι, δίκαιος λογιστὴς τῶν παρὰ τῶν θεῶν ἡμῖν ὑπηργμένων καταστάς, καίπερ οὐκ ἐχόντων ὡς δεῖ πολλῶν, ὅμως μεγάλην ἂν ἔχειν αὐτοῖς χάριν, εἰκότως· τὸ μὲν γὰρ πόλλ᾽ἀπολωλεκέναι κατὰ τὸν πόλεμον τῆς ἡμετέρας ἀμελείας ἄν τις θείη δικαίως, τὸ δὲ μήτε πάλαι τοῦτο πεπονθέναι πεφηνέναι τέ τιν᾽ἡμῖν συμμαχίαν τούτων ἀντίρροπον, ἂν βουλώμεθα χρῆσθαι, τῆς παρ᾽ἐκείνων εὐνοίας εὐεργέτημ᾽ἂν ἔγωγε θείην.
ἀλλ᾽, οἶμαι, παρόμοιόν ἐστιν ὅπερ καὶ περὶ τῆς τῶν χρημάτων κτήσεως· ἂν μὲν γάρ, ὅσ᾽ἄν τις λάβῃ, καὶ σῴσῃ, μεγάλην ἔχει τῇ τύχῃ τὴν χάριν, ἂν δ᾽ἀναλώσας λάθῃ, συνανήλωσε καὶ τὸ μεμνῆσθαι [τὴν χάριν]. καὶ περὶ τῶν πραγμάτων οὕτως οἱ μὴ χρησάμενοι τοῖς καιροῖς ὀρθῶς, οὐδ᾽ εἰ συνέβη τι παρὰ τῶν θεῶν χρηστὸν μνημονεύουσι· πρὸς γὰρ τὸ τελευταῖον ἐκβὰν ἕκαστον τῶν πρὶν ὑπαρξάντων κρίνεται. διὸ καὶ σφόδρα δεῖ τῶν λοιπῶν ὑμᾶς, ὦἄνδρες Ἀθηναῖοι, φροντίσαι, ἵνα ταῦτ᾽ἐπανορθωσάμενοι τὴν ἐπὶ τοῖς πεπραγμένοις ἀδοξίαν ἀποτριψώμεθα.
Η αλήθεια, λοιπόν, είναι ότι η φράση δεν έλκει την καταγωγή της ούτε από τους αρχαίους ούτε από την αυθεντική εμπειρία των απλών ανθρώπων, αλλά από την πρακτική της εκκλησίας, και ιδιαίτερα από την εποχή που εδραίωνε ένα δικό της σύστημα εξουσίας. Στο πλαίσιο αυτό ένας άνθρωπος μπορούσε να ζήσει για πολλά χρόνια βίο εντελώς αντίθετο από εκείνον που προσδοκεί κανείς από έναν Χριστιανό, αν όμως κάποια στιγμή «έβλεπε το φως του» και γινόταν μέλος της εκκλησίας, τότε «τα στερνά έρχονταν να τιμήσουν τα πρώτα», και ο άνθρωπος αυτός να τιμηθεί αναλόγως και να προσδοκεί δικαίως ακόμη και το βασίλειο των ουρανών. Το αντίθετο ίσχυε για κάποιον που περνούσε όλη τη ζωή του με δικαιοσύνη αλλά κάποια στιγμή, ίσως και στα γεράματα, αισθανόταν αμφιβολίες για τα λόγια και τις πράξεις των προκαθήμενων της εκκλησίας. Αυτός βίωνε τον αποκλεισμό και την περιφρόνηση επί γης, και ήταν καταδικασμένος στο πυρ το εξώτερον, καθώς «τα στερνά τιμούν τα πρώτα». Στον άσωτο χαρίζεται ο μόσχος ο σιτευτός, ενώ για τον αφοσιωμένο κι εργατικό περισσεύει η περιφρόνηση εάν τολμήσει ν’ αναρωτηθεί για τον τρόπο ζωής που αξίζει να εκτιμάται στην κοινωνία, και να δυσανασχετήσει για την κρίση, τις αποφάσεις και τις συμπεριφορές της εξουσίας στον τομέα αυτό.
Δεν είμαι βέβαιος ότι έτσι έπρεπε να ερμηνευτεί η παραβολή του ασώτου υιού, αλλά είναι βέβαιο ότι με αυτή την ερμηνεία η εκκλησία κατάφερε κάτι που κανένας άλλος θεσμός –ηγεμόνας ή θρησκεία- δεν το είχε καταφέρει προηγουμένως: αφενός να κρατάει τους δικούς της ανθρώπους με την «απειλή» ότι αν φύγουν ή αποπεμφθούν θα χαθούν για πάντα (ό,τι καλό κι αν έχουν επιτελέσει προηγουμένως), και αφετέρου να κερδίζει τους αντιπάλους της με την υπόσχεση ότι όποτε αποφασίσουν να έρθουν σ’ αυτήν θα γίνουν αμέσως δεκτοί και θα σωθούν δια παντός (ό,τι κακό κι αν έχουν κάνει προηγουμένως). Έτσι, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ανακηρύχτηκε Άγιος και ονομάστηκε Μέγας παρά την αρχική του μακρόχρονη λατρεία της θεότητας του Ήλιου, και τις δολοφονίες όχι μόνον αντιπάλων του αλλά ακόμη και της γυναίκας του και του γιου του. Το δόγμα «τα στερνά τιμούν τα πρώτα» είναι ένα ισχυρό ιδεολογικό μέσο καταπίεσης της αμφισβήτησης και της παρρησίας των «ημετέρων», και επέκτασης της εξουσίας επάνω στους «άλλους».
Το μέσον αυτό δεν έμεινε ξένο στις ηγεσίες της Αριστεράς. Σε περιόδους που οι αξίες, οι κεντρικές ιδέες και τα προτάγματά της βρίσκονταν σε υποχώρηση, και ο αγώνας της περιοριζόταν στην (με οποιοδήποτε τρόπο) κατάκτηση, διαχείριση και διασφάλιση της εξουσίας, πολλοί αγωνιστές της βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη φράση αυτή, και είδαν να απαξιώνεται ολόκληρη η ζωή τους, ζωή αγώνων και αφοσίωσης στην υπεράσπιση της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Ταυτόχρονα, πολλοί αντίπαλοι και διώκτες της Αριστεράς, που χωρίς συνειδησιακό πρόβλημα αποφάσιζαν να αλλάξουν στρατόπεδο για να συνεχίσουν να απολαμβάνουν τα αγαθά των παρατρεχάμενων της εκάστοτε εξουσίας, έβλεπαν να διαβάζεται το παρελθόν τους με τρόπο βολικό για τις νέες συνθήκες ή ακόμη και να ξαναγράφεται με αλλοίωση της ιστορίας. Πάμπολλα είναι τα σχετικά παραδείγματα, ακόμη και από τη δική μας χώρα.
«Θ’ απαλλαγούμε ποτέ από αυτό;», αναρωτιούνται πολλοί και πολλές. Δεν ξέρω, βέβαιο όμως είναι ότι πρέπει ν’ απαλλαγούμε, εάν θέλουμε κάποια στιγμή οι ιδέες και τα οράματα να μην παραγκωνίζονται, αλλά να είναι αυτά ο συνδετικός ιστός που μας ενώνει και οδηγεί την πολιτική μας πράξη. Πάντως, σήμερα τα κόμματα εξουσίας φαίνεται να λειτουργούν κυρίως ως συσσωματώσεις ατόμων, που χαρακτηρίζονται από διαφορετικές (ακόμη και αλληλοσυγκρουόμενες) αξίες και συνειδητά διαφορετικές πορείες ζωής, και ως μόνο κοινό συνδετικό κρίκο έχουν κάποιες βραχυπρόθεσμες συμφωνίες για τη διαχείριση της οικονομικής κρίσης. Και βάζουν στην άκρη τις διαφορές σε όλα τα άλλα θέματα,, όπως είναι το περιεχόμενο της Παιδείας, η αντιμετώπιση των ναζιστών της Χρυσής Αυγής, οι σχέσεις με τις γειτονικές χώρες, η αλληλεγγύη με μετανάστες, πρόσφυγες, μειονότητες και ανθρώπους διάφορων κοινωνικών κατηγοριών που παραμένουν θύματα θεσμικών και καθημερινών διακρίσεων και καταπίεσης. Για την Αριστερά, που δεν είναι εκκλησία και ούτε υπόσχεται ένα βασίλειο στους ουρανούς, κάθε επιλογή και λειτουργία με βάση το δόγμα «τα στερνά τιμούν τα πρώτα» επηρεάζει, ίσως, θετικά τα αποτελέσματα των εκλογών που βρίσκονται μπροστά της αλλά ταυτόχρονα υπονομεύει τη δυνατότητά της να κερδίσει το νου και την καρδιά των ανθρώπων για τις μεγάλες ριζικές αλλαγές που χρειάζεται ο κόσμος για να γίνει ανθρώπινος.
Με όλες αυτές τις σκέψεις να με βασανίζουν, μερικές φορές φωναχτά, δέχομαι από πολλούς ανθρώπους το ερώτημα: «και τώρα τι θα κάνεις;». Με πολλή πικρία απαντώ: «Πολλές φορές στο παρελθόν έλεγα, μισο-αστειευόμενος, ότι αρνιόμουν να διαβάσω ολόκληρο το προεκλογικό πρόγραμμα για να μη θυμώσω με πολλές από τις θέσεις. Ψήφιζα, επιλέγοντας να βλέπω μόνο τα ονόματα των υποψηφίων, αφού στη ζωή τους και στις ιδέες τους έβλεπα την κοινωνία που επιθυμώ. Αυτή τη φορά θα αποφύγω να διαβάσω όχι μόνον το πρόγραμμα αλλά ακόμη και πολλά από τα ονόματα».
Για τους αυριανούς αγώνες, που θα είναι εδώ, και θα είναι ίσως πιο δύσκολοι και πιο σκληροί, αναπολώ και πάλι τον Μανόλη Αναγνωστάκη:
«Ο μεγαλύτερος κίνδυνος: ο πειρασμός της έπαρσης, της περιφρόνησης των πρώην φίλων, των επιδεικτικών χειρονομιών αηδίας. Η μάχη δίνεται μετά την αηδία και την επίγνωση της ματαιότητας –μη συναντηθείς σε καμιά παρακαμπτήριο μαζί τους».
Καλή ψήφο!
17 Ιανουαρίου 2015
