Η ελληνική επανάσταση δρα και στο Βέρμιο (της Παρθένας Τσοκτουρίδου)
Η ιδέα της απελευθέρωσης της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό εμπνεύστηκε σε πολλά παλικάρια της Ανεξαρτησίας του Πολέμου, τα οποία ως παρακινητές, ρίχτηκαν στον αγώνα
πολεμώντας πρώτοι στη γραμμή. Η ελληνική υπεροχή στον ανταρτοπόλεμο, σε ένα έδαφος που ήταν ιδεώδες για πόλεμο ατάκτων, μαζί με την κυριαρχία στη θάλασσα, που εμπόδιζε αποτελεσματικά τον από θαλάσσης ανεφοδιασμό, έδινε στους επαναστάτες τη δυνατότητα να παρακωλύσουν τις κινήσεις του οθωμανικού στρατού.
Τις βασικές αντάρτικες ομάδες της Ελλάδας αποτελούσαν οι κλέφτες και οι αρματολοί. Στα τουρκικά έγγραφα αποκαλούνται «ληστές», «κακούργοι», «επαναστάτες». Στα 1742 εμφανίστηκε στο Βέρμιο σώμα κλεφτών (300) με αρχηγό τον Κατρανιτσιώτη Καπετάν Γούτα, λόγω της φιλελεύθερης φύσης των κατοίκων, που πήγαζε από το κλίμα της αμφισβήτησης της οθωμανικής κοινωνικής ιεραρχίας, να δρα στην περιοχή Κασσάνδρας. Το γεγονός πως ο λαός ύμνησε την κλεφτουριά φανερώνει και την κοινωνική διάρθρωση του οθωμανικού συστήματος, αφού κύρια κατέκλεβαν τους πλούσιους μπέηδες, Έλληνες γαιοκτήμονες, κτηνοτρόφους, εμπόρους κ.λ.π. Ηρωποίηση των κλεφτών από τους ραγιάδες, γιατί απολάμβαναν την ελευθερία εκτός οθωμανικού συστήματος μετατρέποντας τις σπηλιές για σπίτια τους, τις πέτρες για μαξιλάρια τους, τις κάπες τους για παπλώματα τους, πήγαζε από το γεγονός πως στην οθωμανική αυτοκρατορία η κοινωνική κίνηση ήταν μηδαμινή, ότι γεννιόσουν, αυτό πέθαινες.
Εκτός αν κάποιος ακολουθούσε το δρόμο του εξισλαμισμού συγκεκριμένες μέρες του χρόνου. Κάτι που αρνήθηκε ο Ναουσαίος ψάλτης του γειτονικού Γραμματικού Δημήτρης όταν τον ερωτεύτηκε η Αισέ, κόρη του Αχμέτ Μπέη "μανδρόσκυλου" του Αλή Πασά όταν η Εορδαία, η Φλώρινα, η Έδεσσα αποτελούσαν τσιφλίκι του. Ο Δημήτρης κρεμάστηκε από ένα πλατάνι, η Αισέ αυτοκτόνησε από τύψεις και ο θρύλος του ματωμένου έρωτα των Πύργων του Γραμματικού δεν έσβησε ακόμη.
Ο ματωμένος έρωτας της Ελληνικής Επανάστασης
Δημήτρη τον ελέγανε, ψάλτης ο Ναουσαίος
από γειτονικό χωριό ήτανε ο ωραίος
τον ερωτεύτηκε η Αισέ, η κόρη του Αχμέτ
του Μπέη του «μανδρόσκυλου», το' γραψε το «κισμέτ».
«Δημήτρη, σ' ερωτεύτηκα», του έλεγε η Τουρκάλα
«σε θέλω άντρα δίπλα μου μες του Αλή τη σάλα
τσιφλίκια μες τα χέρια σου θα έρθουνε ευθύς
από Εορδαία, Φλώρινα και Έδεσσα!.Θα δεις!.
Σπίτι δεν θα' χεις τις σπηλιές, τις πέτρες μαξιλάρια
τις κάπες για παπλώματα, τα τουρκικά τα χνάρια
άμα γενείς Οθωμανός, δεν θα' σαι πια ραγιάς
Μπέης από τους πλούσιους θα είσαι και Πασάς».
Μα εκείνος την αρνήθηκε, θέλοντας να γλιτώσει
κρεμάστηκε στον πλάτανο, μάθημα να της δώσει
πως ήρωας ήταν τρανός, λεύτερος, πατριώτης
των Τούρκων δεν θα γίνονταν ποτέ ο στρατιώτης.
Την σκλάβα την πατρίδα του δεν θα τη λησμονούσε
και τον αγώνα λευτεριάς ποτέ δεν θα πουλούσε
Τούρκος δεν θα γινότανε για να πουλά παιδιά
και νέες στα χαρέμια τους!.Ζήτω η λευτεριά!.
Δεν θ' άλλαζε την πίστη του, δεν θα΄σφαζε αυτός
τ' αδέρφια του τους Έλληνες, ήταν φανατικός
Έλληνας που΄χε εθνική συνείδηση κι ιδέα
δεν θα εξαγοραζότανε σε μια Τουρκάλα ωραία.
Η Αισέ αυτοκτόνησε, οι τύψεις της τρανές
το φρόνημα του ωραίου της ρίζες είχε πλατιές
που άνθισαν, δώσαν καρπούς και γράψαν ιστορία
του αγώνα και της λευτεριάς μες τη Μακεδονία.
Θρύλος τρανός και άσβεστος ο έρωτας εκείνος
που άδοξα τελείωσε με αίμα και ο θρήνος
για το παιδί το ηρωικό, της λευτεριάς βλαστάρι
στο ματωμένο ακούστηκε του τόπου το χορτάρι.
Τα βάσανα, τα πάθη σου, Δημήτρη μας, το αίμα
πλημμύρισε ηρωικό και τρύπωσε σα σφαίρα
μες την καρδιά της Αισέ το αίμα της να πάρει
εκδίκηση στο αίμα μας και του Χριστού τη χάρη.
Π. Τσοκτουρίδου
Ο Αλή Πασάς είχε πληροφορηθεί ότι στο χωριό Κατράνιτσα (Πύργοι) υπάρχουν πλούσιοι κάτοικοι με πολύ χρυσό. Γύρω στα 1807-1808 έστειλε τις μονάδες του για να λεηλατήσουν το χωριό αυτό και με απώτερο σκοπό να εξαναγκάσει τους κατοίκους να αλλάξουν πίστη. Οι προύχοντες του χωριού πληροφορήθηκαν τις προθέσεις των Τούρκων και μαζί με τα καραβάνια τους εγκατέλειψαν το χωριό και πήγανε στις Σέρρες και από κει πήραν τον δρόμο προς την Βιέννη, όπου και εγκαταστάθηκαν μόνιμα δημιουργώντας δική τους παροικία με το όνομα Νέα Κατράνιτσα. Με το εμπορικό δαιμόνιο που είχαν, κατόρθωσαν να καταλάβουν θέσεις μεγάλες. Όμως ποτέ δεν λησμόνησαν την σκλαβική πατρίδα τους και έστειλαν άφθονο χρήμα και τα παιδιά τους για τον αγώνα για ελευθερία. Όταν καταστράφηκε η Νάουσα, οι Τούρκοι πούλησαν τα γυναικόπαιδα στα σκλαβοπάζαρα. Μεταξύ αυτών ήταν και η γυναίκα του αλησμόνητου αρχιεπαναστάτη της Νάουσας Ζαφειράκη. Η γυναίκα αυτή πουλήθηκε στον Τούρκο διοικητή του Μοναστηρίου. Τότε σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τους αγωνιστές, οι Κατρανιτσιώτες συγκέντρωσαν πολλές λίρες και εξαγόρασαν μαζί με τις οικογένειες των χωριανών και τη γυναίκα του Ζαφειράκη για να την στείλουν στη συνέχεια στη Νάουσα."
Κατά το έτος 1822 στην Επανάσταση της Νάουσας πήραν μέρος 45 ηρωικά παληκάρια από τους Πύργους με οπλαρχηγό τον Δημήτριο Καραμήτσο, αφού πρώτα έγινε η εξόντωση των Τουρκικών δυνάμεων του Διαμερίσματος. Μεταξύ των επαναστατών ήταν και οι πέντε αδερφοί Σούγγαρη. Μετά την καταστροφή της Νάουσας οι Κονιάροι Τούρκοι του Σαρή Γκιόλ επιτέθηκαν εναντίον της Κατράνιτσας και επέφεραν τρομακτική καταστροφή. Έγινε μεγάλη σφαγή και άρπαξαν τα γυναικόπαιδα. Λεηλάτησαν και τις περιουσίες των κατοίκων της Κατράνιτσας, πούλησαν τα γυναικόπαιδα για σκλάβους και πολλές γυναίκες τις έστειλαν στα χαρέμια. Οι κάτοικοι, όσοι διασώθηκαν, διασκορπίσθηκαν σε άλλες περιοχές. Πολλοί από τους κατατρεγμένους κατέφυγαν στην Αυστροουγγαρία, όπου βρήκαν υποστήριξη συμπατριωτών τους. Ακολουθώντας το γενικότερο ρεύμα της Δυτικής Μακεδονίας πολλοί Κατρανιτσιώτες εντάχθηκαν στις ελληνικές παροικίες της Αυστροουγγαρίας και ειδικότερα του Ζεμλίνου και της Βιέννης. Ολόκληρη συνοικία κοντά στην Αγία Παρασκευή μετανάστευσε στην Αυστρία, όπου έκτισε το χωριό Κατράνιτσα.
Κάποιος, τότε, από τους Πύργους, που είχε μεγάλη θέση στο Βελιγράδι, κατόρθωσε, με τη βοήθεια του Τούρκου ιμάμη, να σώσει πολλά γυναικόπαιδα. Έσωσε επίσης και τις δυο πανέμορφες κόρες ενός πλούσιου Ναουσαίου, προσφέροντας στους Τούρκους πολλές χρυσές λίρες. Μετά τα θλιβερά αυτά γεγονότα, τόσο η Κατράνιτσα όσο και η Νάουσα κατόρθωσαν να ορθοποδήσουν, χάρη στη βοήθεια των φιλανθρώπων χριστιανών από το Μοναστήρι, την Φλώρινα, την Θεσσαλονίκη, τις Σέρρες και την Κωνσταντινούπολη.
Οι Πύργοι (Κατράνιτσα) τον 18ο αι. μέχρι τις αρχές του 20ου αι. ήταν μια ιστορική κωμόπολη με υψηλό κοινωνικοοικονομικό πολιτιστικό και εθνικό φρόνημα εξ αιτίας της εγκατάστασης εκεί της Μητρόπολης Μογλενών. Διατηρούσε πλατιές κοινωνικές επαφές με το Ελληνόφωνο και Βλαχόφωνο στοιχείο της περιοχής κι αυτό φανερώνεται από τη συμμετοχή της στα 1571 στην Ναυμαχία της Ναυπάκτου, όπως και της Βλάστης.
Σημαντική είναι η συμβολή των κατοίκων στους υπέρ της ανεξαρτησίας του Έθνους αγώνες. Ο έμπορος Πέτρος Ίτζκος ή Ίτζοκγλου ως εκπρόσωπος της Σερβίας στα 1806 υπέγραψε στην Κων/πολη συνθήκη ειρήνης με τους Τούρκους, γνωστή ως η "Συνθήκη του Ίτσκου''. Οι αδερφοί Καραμάτα (Αναστάσιος, Ιωάννης και Φίλιππος), γιοί του ξενοδόχου Δημήτριου Καραμάτα, ο οποίος το 1754 εγκαταστάθηκε στο Ζεμλίνο, διακρίθηκαν σαν έμποροι στο Βελιγράδι, το Ποζούν της Ουγγαρίας και τη Λειψία και ο οικογενειακός τους τάφος σώζεται σήμερα στο κοιμητήριο του Ζεμλίνου (Ζέμου του Βελιγραδίου). Στο σπίτι τους φιλοξενούνταν ο Αυτοκράτορας της Αυστροουγγαρίας, όταν κατά τις περιοδείες του περνούσε από την πόλη. Από την οικογένεια Σούγγαρη καταγόταν ο Πρόξενος της Αυστρίας στην Θεσ/νίκη κατά το έτος 1930. Αυτός επισκέφθηκε τους Πύργους αναζητώντας το γενεαλογικό του δέντρο κι έγινε δωρητής της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου.
(Κεφάλαιο από το βιβλίο της συγγραφέως «Η προγονική ιστορία του Δήμου Βερμίου, έκδ. 2002, Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης)
