Εφορεία Αρχαιοτήτων Κοζάνης: Πειραματική Αρχαιολογία

Σε εργαστήριο πειραματικής αρχαιολογίας μετατράπηκε για μια εβδομάδα πριν το Δεκαπενταύγουστο,

ο προαύλιος χώρος του Αρχαιολογικού Μουσείου Αιανής. Δίπλα σε έναν παραδοσιακό φούρνο, μία εστία και μία σαρακατσάνικη καλύβα η Δρ αρχαιολόγος Άννα Στρούλια, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Ιντιάνας των ΗΠΑ και ο Τάκης Γκουλιάφας, συμβασιούχος υπάλληλος της Εφορείας και με μακρόχρονη εμπειρία στο δούλεμα της πέτρας, με τη στήριξη της Εφορείας, συνεργάστηκαν στην πειραματική κατασκευή με μη μηχανικούς τρόπους ενός λίθινου τσεκουριού, παρόμοιου με αυτά που έχουν ανακαλυφθεί σε πολλούς προϊστορικούς οικισμούς, όπως αυτός της Σουλουκιάς Ποντοκώμης, η ανασκαφή του οποίου είναι σε εξέλιξη στα λιγνιτωρυχεία της ΔΕΗ.

Το πείραμα διενεργήθηκε στο πλαίσιο της μελέτης των λίθινων τσεκουριών (πελέκεων και αξινών) που συλλέχθηκαν κατά την ανασκαφική και επιφανειακή έρευνα στη θέση Βαρεμένοι, κοντά στο σημερινό χωριό Γούλες, του νομού Κοζάνης. Η συγκεκριμένη θέση συνίσταται σε μια τούμπα, έναν λοφίσκο δηλαδή που δημιουργήθηκε από συνεχή ανθρώπινη κατοίκηση για χιλιάδες χρόνια, από το 6.500 π.Χ. έως και τα τέλη της Νεολιθικής Εποχής, γύρω στο 3.000 π.Χ. Η τούμπα διαμορφώθηκε στις όχθες του Αλιάκμονα, αλλά καλύφθηκε από τα νερά της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου, μετά την κατασκευή του ομώνυμου φράγματος το 1974, όπως και δεκάδες άλλοι αρχαιολογικοί χώροι που συνιστούσαν τον παραποτάμιο πολιτισμό της κοιλάδας του μέσου ρου του Αλιάκμονα. Η αρχαιολογική έρευνα της παραλίμνιας, σήμερα, περιοχής έχει σωστικό χαρακτήρα, διενεργείται από την Εφορεία, με τη διεύθυνση της Α. Χονδρογιάννη – Μετόκη και  είναι σε εξέλιξη, από το 1985. Σε εξέλιξη είναι επίσης, από το 2010, και η προσπάθεια εντοπισμού πηγών πρώτων υλών για την κατασκευή των λίθινων προϊστορικών εργαλείων σε όλο σχεδόν το νομό Κοζάνης, όπως και η μελέτη για την κατανόηση της διαδικασίας κατασκευής, του τρόπου χρήσης και της ιδεολογικής σημασίας των λίθινων εργαλείων για τους κατοίκους των νεολιθικών κοινοτήτων.

Η κ. Άννα Στρούλια, που μελετά τα λίθινα τριπτά εργαλεία του οικισμού των Γουλών, όπως και πολλών οικισμών της Κίτρινης Λίμνης (Σαριγκιόλ) και της τεχνητής λίμνης Πολυφύτου, αναφέρει σχετικά με το πείραμα τα παρακάτω:

«Η πειραματική προσέγγιση είναι μία από τις μεθόδους που χρησιμοποιεί η σύγχρονη αρχαιολογία για την κατανόηση της κατασκευής και χρήσης λίθινων εργαλείων, πήλινων δοχείων και άλλων αρχαίων αντικειμένων. Στο συγκεκριμένο πείραμα χρησιμοποιήθηκαν αποκλειστικά ντόπια υλικά. Πιο συγκεκριμένα, η διαδικασία ξεκίνησε με μία φυσική αποστρογγυλεμένη κροκάλα από γάββρο, ένα υλικό πολύ κοινό στον Αλιάκμονα που χρησιμοποιείται στους Βαρεμένους για την κατασκευή τσεκουριών. Η επιλογή της συγκεκριμένης κροκάλας δεν ήταν τυχαία· η Άννα αναζήτησε μια κροκάλα όχι μόνο σκληρή αλλά σε σχήμα και μέγεθος τέτοια που θα επέτρεπαν τη μετατροπή της σε τσεκούρι με τη λιγότερη δυνατή επένδυση χρόνου και ενέργειας. Η μελέτη των εργαλείων από τη θέση έδειξε ότι αυτό ήταν μία προτεραιότητα και για τους κατασκευαστές των προϊστορικών τσεκουριών.

1. Η αρχική κροκάλα γάββρου πριν την πειραματική  επεξεργασία της (όψη και προφίλ)

Το πείραμα συνεχίστηκε με απολέπιση και σφυροκόπημα, δύο τεχνικές που όπως έχει δείξει η έρευνα χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή τσεκουριών. Η απολέπιση χρησιμοποιείται για μια πρώτη γενική σχηματοποίηση του εργαλείου και περιλαμβάνει αφαίρεση μικρών ή μεγαλύτερων κομματιών πρώτης ύλης. Το σφυροκόπημα είναι μία πιο λεπτομερής διαδικασία που αφαιρεί μικροσκοπικά κομμάτια (κόκκους στην ουσία) πρώτης ύλης. Και το σφυροκόπημα και η απολέπιση πραγματοποιήθηκαν με τη βοήθεια κρουστήρα που συνίσταται πάλι σε ποταμίσια κροκάλα αλλά πολύ σκληρότερη από αυτή που χρησιμοποιήθηκε για το πειραματικό τσεκούρι.

2. Η  κροκάλα που χρησίμεψε σαν πειραματικός κρουστήρας 

3. Ο Τάκης Γκουλιάφας κατά τη διάρκεια της απολέπισης. Στο ένα χέρι το υπό κατασκευή τσεκούρι και στο άλλο ο κρουστήρας

Το τελικό στάδιο της κατασκευαστικής διαδικασίας είναι η λείανση που έχει ως στόχο την κατασκευή αιχμηρής κόψης στο ένα άκρο του εργαλείου αλλά και κάποτε το ολικό λείασμα και γυάλισμα της επιφανειάς του. Η λείανση έγινε με τη βοήθεια ψαμμιτικών κροκάλων που συνέλεξε η Άννα σε ρέμα κοντά στο χωριό Μηλιά. Η λείανση είναι μια πολύ χρονοβόρα, μονότονη και κουραστική διαδικασία, κάτι που έκανε τον Τάκη να σχολιάσει: «Σήμερα πας και αγοράζεις ένα τσεκούρι ή αλυσοπρίονο, κόβεις το ξύλο ‘’τακ τακ’’ και είναι πολύ εύκολο να κόψεις ξύλα και να βρεις και το εργαλείο για να κόψεις ξύλα. Παλιά όμως για να κόψεις ξύλα ήταν δύσκολο. Και να κόψουν ξύλα και να φτιάξουν το εργαλείο για να κόψουν τα ξύλα και να τα κουβαλήσεις σπίτι στην πλάτη...».  

4. Η Άννα Στρούλια κατά τη διάρκεια της λείανσης σε ψαμμιτική κροκάλα                

5. Πειραματικό τσεκούρι του υπό κατασκευή τσεκουριού.

Το πείραμα διήρκεσε πάνω απο 7 ώρες και έμφαση δόθηκε στη δημιουργία μιας αιχμηρής κόψης και ενός λειτουργικού εργαλείου παρά στη διαμόρφωση ενός αψεγάδιαστου αισθητικά αντικειμένου, κάτι που θα απαιτούσε πολύ περισσότερες ώρες εργασίας. Να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια του πειράματος συνέβησαν ατυχήματα όπως η αφαίρεση κομματιών πρώτης ύλης μεγαλύτερων απ’ ότι ήθελαν οι κατασκευαστές. Στο βαθμό που συνέβαιναν και στο προϊστορικό παρελθόν, τέτοια ατυχήματα δεν πρέπει να θεωρούνται προβληματικά αλλά μάλλον ως μία ευκαιρία κατανόησης των προκλήσεων που παρουσιάζει η κατασκευαστική διαδικασία. Να σημειωθεί τέλος ότι το πείραμα αφορούσε μόνο το λίθινο μέρος ενός εργαλείου που περιλαμβάνει και ξύλινη λαβή. Χρονικοί περιορισμοί δεν επέτρεψαν την πειραματική κατασκευή λαβής, κάτι που σχεδιάζεται για το επόμενο καλοκαίρι μαζί με την στειλέωση του πειραματικού εργαλείου και την χρήση του για κοπή δέντρων και άλλες ξυλουργικές εργασίες.

Η Άννα και ο Τάκης θα ήθελαν να ευχαριστήσουν την προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κοζάνης κα Αρετή Χονδρογιάννη-Μετόκη για την θερμή υποστήριξη πειραματικών προγραμμάτων, το προσωπικό του Μουσείου Αιανής για το φιλόξενο περιβάλλον που παρέχει στους επισκέπτες ερευνητές καθώς και τους Θεόδωρο Βαβλιάρα, Στέλιο Βαβλιάρα, Ζήση Γκαλγκουράνα, Γρηγόρη Τζιαναμπέτη, Μιλτιάδη Φτάκα και Νεκτάριο Αναστασιάδη για την τεχνική υποστήριξη του πειράματος.»

Αρετή Χονδρογιάννη – Μετόκη, Δρ αρχαιολόγος, Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κοζάνης