Κορνήλιος Καστοριάδης, Η «Ορθολογικότητα» του καπιταλισμού
Στο βιβλίο «Η ορθολογικότητα του καπιταλισμού» του Κορνήλιου Καστοριάδη, περιέχονται κείμενα και δοκίμια που μελετούν τις φαντασιακές σημασίες που ο σύγχρονος καπιταλιστικός κόσμος προωθεί ως «ορθολογικές», καθώς και τις επιπτώσεις του στον άνθρωπο. Το βιβλίο εκδόθηκε τον Σεπτέμβρη του 1997.
Εδώ, η διαύγαση των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών δεν πραγματοποιείται κάτω από την αυστηρή οικονομική τους πτυχή. Όπως και η πρώτη περίοδος της Σχολής της Φρανκφούρτης (βλ Max Horkheimer, Theodor Adorno και Herbert Marcuse), ο Καστοριάδης μας προτρέπει να δούμε τον καπιταλισμό όχι μόνο σαν ένα προβληματικό σύστημα οικονομικών σχέσεων, αλλά, και σαν κοινωνικό και αξιακό μοντέλο.
Σε αντίθεση με όλα τα παλαιότερα συστήματα, όπως η φεουδαρχία και οι θεοκρατικές κοινωνίες του μεσαίωνα, όπου το μυθικό στοιχείο που υποδηλώνει πίστη σε μια αυθαίρετη νοηματικά αρχή (ο άνθρωπος κάτω από την εξουσία του θεού) κυριαρχούσε, οι καπιταλιστικές οικονομικές ανθρώπινες σχέσεις κατάφεραν και απομάκρυναν όλες αυτές τις μεταφυσικές δεισιδαιμονίες εξ’ αρχής. Αλλά όμως, το ίδιο μεταφυσικό στοιχείο επιβιώνει έμμεσα και εντός τους. Όπως είχε υποστηρίξει παλιότερα και ο Horkheimer (βλ. The Eclipse of Reason), στον καπιταλιστικός τρόπος ζωής ο σκοπός (η αέναη εξάπλωση των παραγωγικών δυνατοτήτων) και η πράξη (μέθοδοι που θα χρησιμοποιηθούν για να πραγματοποιηθεί ο σκοπός), βρίσκονται σε απόλυτη δυσαρμονία μεταξύ τους. Η ορθολογικότητα λοιπόν αυτή είναι καθαρά εργαλειακή και όχι μονάχα αλλοτριωμένη από την διαδικασία της παραγωγής και της κατανάλωσης (όπως είχε πει ο Μαρξ). Και ακριβώς, επειδή η ίδια η καπιταλιστική κοινωνία αυτοχαρακτηρίζεται ως είναι ορθολογική αναφορικά με τη θέσμισή της, αποφεύγει να θέσει στον εαυτό της το ερώτημα που μια αυτόνομη συλλογική οντότητα θα είχε θέσει: είναι οι θεσμοί δίκαιοι; Προάγουν την ατομική και συλλογική ελευθερία ή αντιθέτως, όπως και όλες οι προ-καπιταλιστικές κοινωνίες που θεσμίστηκαν στο μεταφυσικό στοιχείο, βασίζουν την ύπαρξή τους σε αξιώσεις που τις δικαιολογούν εξωκοινωνικοί παράγοντες; Ποιές είναι οι βασικές επιδιώξεις του καπιταλιστικού κόσμου; Με ποιόν τρόπο οι καπιταλιστικές κοινωνίες επιτυγχάνουν τους στόχους τους και ποιές είναι οι πραγματικές επιπτώσεις αυτών των επιδιώξεων στην ανθρώπινη ζωή;
