Η πορεία από την 3η του Σεπτέμβρη στον εκφυλισμό
Του Δημήτρη Κατσορίδα*
Η ιδρυτική πράξη του ΠΑΣΟΚ στις 3 Σεπτέμβρη 1974 δίνεται στη δημοσιότητα η περίφημη Διακήρυξη ίδρυσης του ΠΑΣΟΚ. Στις 15 Σεπτέμβρη γίνεται έκκληση στον λαϊκό παράγοντα να αναλάβει δράση και μέσα από Επιτροπές Πρωτοβουλίας να οργανώσει το κόμμα του με τη μέθοδο της αυτοοργάνωσης. Η λαϊκή ανταπόκριση ξεπέρασε κάθε προσδοκία.Ομως, από την πρώτη στιγμή φαίνεται η πίεση του αστισμού και των συγκροτημάτων του Τύπου στο εσωτερικό του για προσαρμογή στους κανόνες που αυτοί επιβάλλουν.
Η προοπτική της ανάληψης της διακυβέρνησης της χώρας οδηγεί την ηγεσία του ΠΑΣΟΚ, μέσω της περίφημης ΕΛΕ (1978), σε προσαρμογή των θέσεων, προκειμένου να προσεγγίσει ευρύτερα ακροατήρια, καθώς επίσης σε αλλαγή όσον αφορά την πολιτική των συμμαχιών προσανατολιζόμενο στη συνεργασία με κάποιες μερίδες της «εθνικής» αστικής τάξης στο πλαίσιο ενός «[...] νέου ιστορικού μπλοκ εξουσίας». Εν τω μεταξύ, έχει επέλθει ο αυθαίρετος διαχωρισμός της πάλης για εθνική ανεξαρτησία από την κοινωνική απελευθέρωση, με συνέπεια, όταν το ΠΑΣΟΚ ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, το 1981, να έχουν απονευρωθεί από τη Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη τα όποια σοσιαλιστικά χαρακτηριστικά διέθετε.Βέβαια, η 18η Οκτώβρη 1981 είναι μια ιστορική νίκη για το λαϊκό κίνημα. Το ΠΑΣΟΚ αναλαμβάνει την κυβέρνηση με ποσοστό 48% και 172 βουλευτές, ενώ μαζί με τις υπόλοιπες δυνάμεις της Αριστεράς διαθέτουν ένα ποσοστό ύψους 60%, δηλαδή μια απόλυτη πλειοψηφία.
Ομως, οι κίνδυνοι ελλοχεύουν. Οι πειρασμοί είναι μεγάλοι και η πίεση που ασκούν, για απολαβές, οι πρόσφατα προσχωρήσαντες στο κόμμα που κυβερνά ενισχύουν την κομματική και κρατική γραφειοκρατία. Ηδη, στο 1ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ (Μάιος 1984), τα μέλη έχουν φτάσει τις 200.000.Ενα πρώτο συμπέρασμα που μπορούμε να διεξαγάγουμε από τα παραπάνω είναι ότι οι πολιτικές και κοινωνικές συμμαχίες για ένα αριστερό κόμμα είναι βεβαίως αναγκαίες, όμως, με την προϋπόθεση ότι θα γίνονται στη βάση ενός προγράμματος με συγκεκριμένες κοινωνικές αναφορές, ταξικά προσδιορισμένου, το οποίο ναι μεν θα προβάλλει μέτρα, που θα λαμβάνουν υπόψη αιτήματα μερίδων των αγροτών και των μικροαστών, αλλά δεν θα χάνει από τον κοινωνικό του ορίζοντα τη σοσιαλιστική προοπτική. Μόνο έτσι μπορούν να εξασφαλισθούν οι σχέσεις εκπροσώπησης και να ελαχιστοποιούνται οι κίνδυνοι που υπάρχουν εξαιτίας της πολυσυλλεκτικότητας. Αλλιώς, ελλοχεύει ο κίνδυνος να δημιουργηθούν αστάθεια και χωρίς αρχές συμβιβασμοί, προκειμένου να μη διαταραχθούν οι ισορροπίες.Οι ιστορικοί όροι γέννησης του ΠΑΣΟΚΗ ίδρυση του ΠΑΣΟΚ το 1974 αποτελεί έναν σταθμό που άλλαξε τα πολιτικά πράγματα της χώρας.
Αποτέλεσε την έκφραση του κοινωνικού και πολιτικού ριζοσπαστισμού εκείνης της εποχής, γι’ αυτό και γνώρισε τόσο γρήγορη ανάπτυξη.Μια σειρά γεγονότων, σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, ώθησαν προς τα αριστερά του πολιτικού σκηνικού πλατιές λαϊκές μάζες, οι οποίες εκφράστηκαν δυναμικά καθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, ζητώντας την επίλυση των προβλημάτων τους μέσα από μια σοσιαλιστική διέξοδο.Κατά συνέπεια, η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ αντανακλούσε βαθιές κοινωνικές και πολιτικές διεργασίες, τις οποίες η παραδοσιακή Αριστερά (ΚΚΕ και ΚΚΕ εσωτερικού) δεν μπόρεσε να εκφράσει. Ετσι, το ΠΑΣΟΚ, με την ιδρυτική Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, υιοθέτησε ένα πρόγραμμα ριζοσπαστικών κοινωνικών και πολιτικών μεταρρυθμίσεων, εκφράζοντας τη διάθεση μιας σημαντικής μερίδας της ελληνικής κοινωνίας για σοσιαλιστική αλλαγή.Ομως, το ότι το ΠΑΣΟΚ λειτούργησε από την αρχή ως πολυσυλλεκτικός πολιτικός φορέας, συσπειρώνοντας κοινωνικές δυνάμεις με διαφορετικούς πολιτικούς προσανατολισμούς, είχε συνέπεια να αναπτυχθούν και έντονες πολιτικές αντιθέσεις και συγκρούσεις διαφόρων τάσεων στο εσωτερικό του. Από τη μια ήταν τα εργατικά στρώματα, τα οποία είχαν ριζοσπαστικές διαθέσεις και προσέδιδαν σοσιαλιστικό προσανατολισμό στην ιδρυτική Διακήρυξη, ενώ από την άλλη ήταν τα μικροαστικά στρώματα, τα οποία ναι μεν είχαν μετακινηθεί προς τα αριστερά, εξακολουθούσαν όμως να μεταφέρουν τις αστικές και μικροαστικές αντιλήψεις στο εσωτερικό του νεογέννητου κινήματος.
Η επικράτηση των αστικών απόψεων σε βάρος των σοσιαλιστικών έγινε μέσα από μακροχρόνιες συγκρούσεις, διαγραφές, αποχωρήσεις και διασπάσεις, στο εσωτερικό του ΠΑΣΟΚ, όπου οι σοσιαλιστικές ιδέες, μέσα από αυτή την αντιπαράθεση, τελικά ηττήθηκαν.Αυτό δεν σημαίνει ότι το ΠΑΣΟΚ υπήρξε ο πολιτικός σχηματισμός των μικροαστικών στρωμάτων, αλλά αποτέλεσε ιστορικά ένα εγχείρημα εκπροσώπησης και ενσωμάτωσης ευρύτερων εργατικών-λαϊκών μαζών στο αστικό σύστημα μέσω της κλασικής σοσιαλδημοκρατικής στρατηγικής μεταρρυθμιστικών βελτιώσεων διαμέσου της διαχείρισης του αστικού κράτους. Η κρίση υπερσυσσώρευσης κεφαλαίου έθεσε και τα όρια αυτού του εγχειρήματος, οδηγώντας το ΠΑΣΟΚ -από το 1986 και εξής- στη σταδιακή μετάλλαξή του. Το κεφάλαιο επέβαλε την προσαρμογή θεσμών, σχέσεων και μηχανισμών στις ανάγκες ανασυγκρότησής του, που το ΠΑΣΟΚ υπηρέτησε με συνέπεια, «διαρρηγνύοντας» έτσι τις σχέσεις πολιτικής εκπροσώπησης με την πλειονότητα των εργατικών-λαϊκών στρωμάτων.
Η λογική των συνεχών προσαρμογών οδήγησε το ΠΑΣΟΚ και τις κυβερνήσεις του σε υποχωρήσεις και συμβιβασμούς και τελικά στην πλήρη ενσωμάτωσή του στο αστικό μπλοκ εξουσίας.Κάποια πρώτα συμπεράσματαΚάνοντας έναν απολογισμό της πορείας του ΠΑΣΟΚ είναι αναγκαίο να επισημάνουμε ότι από την ιδρυτική Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη 1974 δεν υπήρξε ούτε μία παράγραφος που να υλοποιήθηκε. Ούτε από το ΝΑΤΟ έφυγε η Ελλάδα ούτε από την Ευρωπαϊκή Ενωση αποδεσμεύτηκε ούτε έγινε ο χωρισμός της Εκκλησίας από το Κράτος και φυσικά δεν άλλαξαν οι σχέσεις παραγωγής, άρα δεν επήλθε ο σοσιαλιστικός μετασχηματισμός της ελληνικής κοινωνίας που επαγγελόταν το ΠΑΣΟΚ. Βέβαια, έγιναν αρκετά όσον αφορά βασικά αστικοδημοκρατικά ζητήματα, όπως η κατάργηση του εμφυλιοπολεμικού κράτους, η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, η βελτίωση του οικογενειακού δικαίου, το Εθνικό Σύστημα Υγείας (ΕΣΥ), ο εκσυγχρονισμός της εργατικής νομοθεσίας κ.λπ.Ομως, το ΠΑΣΟΚ δεν έμεινε αυτό που ξεκίνησε. Σταδιακά, έκοψε κάθε δεσμό με τους στόχους της εργατικής τάξης για αλλαγή των σχέσεων παραγωγής, κοινωνικοποίηση, αυτοδιαχείριση και σοσιαλισμό. Ο γραφειοκρατικός έλεγχος του κόμματος από την εκάστοτε ηγετική ομάδα, η ταύτισή του με το κράτος, η προσαρμογή στο σύστημα και τον νεοφιλελευθερισμό και η εξάλειψη κάθε δυνατότητας της βάσης να επηρεάζει τις αποφάσεις του κόμματος αλλοίωσαν την κοινωνική του φυσιογνωμία, με συνέπεια να επικρατήσουν οι πιο αντιδραστικές δυνάμεις και τελικά να μεταλλαχθεί σε καθαρά αστικό κόμμα.Τα αποτελέσματα της εξέλιξης του ΠΑΣΟΚ, από κόμμα της νέας Αριστεράς σε αστικό κόμμα υπό διάλυση, είναι πλέον σε όλους φανερά και τα συμπεράσματα που μπορούν να εξαχθούν εξόχως διδακτικά.
* Συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο «ΠΑΣΟΚ: από την αλλαγή στη μετάλλαξη. Γέννηση – Πορεία – Καμπή – Συντηρητική Στροφή», εκδόσεις ΚΨΜ, Αθήνα 2006
