Αντικατοπτρισμοί Φάτα Μοργκάνα (Fata Morgana)
Φωτογραφία-κείμενο: Άγγελος Καλοδούκας
Η ονομασία Φάτα Μοργκάνα αποτελεί εξιταλισμένη απόδοση του μεσαιωνικού αγγλικού ονόματος Μόργκαν ή Μοργκάνα λε Φέι,
της μάγισσας και ετεροθαλούς αδελφής του Βασιλιά Αρθούρου. Ζούσε σε κρυστάλλινο παλάτι μέσα στη θάλασσα και είχε μαγικές δυνάμεις να κτίζει κάστρα στον αέρα πάνω από τις ακτές.Η μετεωρολογία χρησιμοποιεί αυτό το όνομα (Φάτα Μοργκάνα) για ένα ιδιαίτερο είδος διπλού αντικατοπτρισμού, ένα οπτικό φαινόμενο, που οφείλεται σε θερμοκρασιακή αναστροφή. Νησιά, κρημνοί, πλοία, εμφανίζουν δύο είδωλα, το ένα μοιάζει να αιωρείται στο μακρινό ορίζοντα.
Η Φάτα Μοργκάνα παρατηρείται κυρίως από τις ακτές του Ρήγιου της Καλαβρίας της νότιας Ιταλίας απέναντι στις ακτές της Μεσσήνης, στη Σικελία. Στην Ελλάδα τέτοια φαινόμενα έχουμε στον βόρειο Ευβοϊκό Κόλπο, κοντά στη Λάρυμνα.
Ωραία…
… ο Νίκος Καββαδίας στην ποιητική συλλογή Τραβέρσο (1975) έχει ένα ποίημα με τίτλο Fata Morgana:
Θὰ μεταλάβω μὲ νερὸ θαλασσινὸ
στάλα τὴ στάλα συναγμένο ἀπ᾿ τὸ κορμί σου
σὲ τάσι ἀρχαῖο, μπακιρένιο ἀλγερινό,
ποὺ κοινωνοῦσαν πειρατὲς πρὶν πολεμήσουν.
Στρείδι ὠκεάνιο ἀρραβωνίζεται τὸ φῶς.
Γεύση ἀπὸ φλούδι τοῦ ροδιοῦ, στυφὸ κυδώνι
κι ὁ ἄρρητος τόνος, πιὸ πικρὸς καὶ πιὸ στυφός,
ποὺ ἐναποθέτανε στὰ βάζα οἱ Καρχηδόνιοι.
Πανὶ δερμάτινο ἀλειμμένο μὲ κερί,
ὀσμὴ ἀπὸ κέδρο, ἀπὸ λιβάνι, ἀπὸ βερνίκι,
ὅπως μυρίζει ἀμπάρι σὲ παλιὸ σκαρὶ
χτισμένο τότε στὸν Εὐφράτη στὴ Φοινίκη.
Χόρτο ξανθὸ τρίποδο σκέπει μαντικό.
Κι ἕνα ποτάμι μὲ ζεστή, λιωμένη πίσσα,
ἄγριο, ἀκαταμάχητο, ἀπειλητικό,
ποτίζει τοὺς ἁμαρτωλοὺς ποὺ σ᾿ ἀγαπῆσαν.
Rosso romano, πορφυρὸ τῆς Δαμασκός,
δόξα τοῦ κρύσταλλου, κρασὶ ἀπ᾿ τὴ Σαντορίνη.
Ὁ ἀσκὸς νὰ ρέει, κι ὁ Ἀπόλλωνας βοσκὸς
νὰ κολυμπάει τὰ βέλη του μὲ διοσκορίνη.
Σκουριὰ πυροχρωμη στὶς μνῆμες τοῦ Σινᾶ.
Οἱ κάβες τῆς Γερακινῆς καὶ τὸ Στρατόνι.
Τὸ ἐπίχρισμά του ἅγια σκουριὰ ποὺ μᾶς γερνᾶ,
μᾶς τρέφει, τρέφεται ἀπὸ μᾶς, καὶ μᾶς σκοτώνει.
Καντήλι, δισκοπότηρο χρυσό, ἀρτοφόρι.
Ἅγια λαβίδα καὶ ἱερὴ ἀπὸ λαμινάρια.
Μπροστὰ στὴν Πύλη δύο δαιμόνοι σπαθοφόροι
καὶ τρεῖς Ἀγγέλοι μὲ σπασμένα τὰ κοντάρια.
Ποῦθ᾿ ἔρχεσαι; Ἀπ᾿ τὴ Βαβυλώνα.
Ποῦ πᾶς; Στὸ μάτι τοῦ κυκλῶνα.
Ποιὰν ἀγαπᾶς; Κάποια τσιγγάνα.
Πῶς τὴ λένε; Φάτα Μοργκάνα.
Πάντα οἱ κυκλῶνες ἔχουν γυναικεῖο
ὄνομα. Εὔα ἀπὸ τὴν Κίο.
Ἡ μάγισσα ἔχει τρεῖς κόρες στὸ Ἀμανάτι
καὶ ἡ τέταρτη εἶν᾿ ἕν᾿ ἀγόρι μ᾿ ἕνα μάτι.
Ψάρια ποὺ πετᾶν μέσα στὴν ἄπνοια,
ὄστρακα, λυσίκομες κοπέλες,
φίδια τῆς στεριᾶς καὶ δέντρα σάπια,
ἄρμπουρα, τιμόνια καὶ προπέλες.
Νά ῾χαμε τὸ λύχνο τοῦ Ἀλαδίνου
ἢ τὸ γέρο νάνο ἀπ᾿ τὴν Καντόνα.
Στείλαμε τὸ σῆμα τοῦ κινδύνου
πάνω σὲ ἄσπρη πέτρα μὲ σφεντόνα.
Δαίμονας γεννᾶ τὴ νηνεμία.
Ξόρκισε, Allodetta, τ᾿ ὄνομά του.
Λούφαξεν ὁ δέκτης τοῦ ἀσυρμάτου,
καὶ φυλλομετρᾶ τὸν καζαμία.
Ὁ ἄνεμος κλαίει. Σκυλὶ στὰ λυσσιακά του.
Γειὰ χαρά, στεριά, κι ἀντίο, μαστέλο.
Γλίστρησε ἡ ψυχή μας ἀπὸ κάτου,
ἔχει καὶ στὴν κόλαση μπορντέλο.
Η Fata Morgana του Νίκου Καββαδία είναι κάτι περισσότερο από απλό μετεωρολογικό φαινόμενο: είναι η μορφή της Γυναίκας όπως τη βλέπει ο ποιητής, «κάτι ανάμεσα σε Δαίμονα και σε Άγγελο, που παρασύρει το αρσενικό σε μια ακατάσχετη πορεία προς την ηδονή, που παραδόξως είναι ταυτόχρονη και ταυτόσημη με την πτώση και τον θάνατο». Για μια πολύ ενδιαφέρουσα παρουσίαση του ποιήματος διάβαζε:
Τώρα…
…ένα μέρος του ποιήματος το μελοποίησε η Μαρίζα Κωχ.
Όπως θα παρατηρήσατε, η μελοποίηση αφορά ένα πολύ μικρό μέρος του ποιήματος, θα έλεγε κανείς μόνο θραύσματα του, που επελέγησαν σχεδόν τυχαία γιατί βόλευε μελωδικά την τραγουδοποιό.
Επιπλέον διαβάζω:
Ήμαρτον! Ποιήματα έγραφε ο συχωρεμένος, όχι στίχους!
Τα παραπάνω δεν αποτελούν κριτική στην Μαρίζα Κωχ και σε όποιους μουσικούς μελοποιούν ποιήματα. Απλά, οι μουσικοί κάνουν κάτι άλλο από τους ποιητές και τα δημιουργήματά τους. Το ποίημα και το τραγούδι έχουν πολύ μακρινή σχέση και τις περισσότερες φορές απολύτως καμιά!
Τελικά, δεν ξέρω αν είναι καλή πρακτική η μελοποίηση μέρους ενός ποιήματος. Φυσικά, και εγώ έχω συγκινηθεί με τέτοιου είδους μελοποιήσεις. Ωστόσο, το σίγουρο είναι ότι ο ακροατής παίρνει μια εντελώς λανθασμένη εικόνα για το ποίημα αλλά και τον ποιητή.
