Η καταγωγή του Θεάτρου Σκιών (του Θωμά Αθ. Αγραφιώτη)

Η ιστορία του Θεάτρου Σκιών χάνεται στα βάθη των αιώνων. Πρόκειται για μια τέχνη που ουσιαστικά πρωτοεμφανίστηκε από τη στιγμή που ο άνθρωπος συνειδητοποίησε

τη σημασία της εναλλαγής του φωτός με το σκότος ως πρωταρχικής αιτίας για τη δημιουργία των σκιών και κατόπιν για την εμφάνιση του θεατρικού δράματος.

Το Θέατρο Σκιών άκμασε, κυρίως, στο χώρο της νοτιοανατολικής Ασίας και της ανατολικής Μεσογείου. Η Ανατολή αποτελεί έναν ευρύτατο γεωγραφικό χώρο, στον οποίο οι υπαρξιακές και φιλοσοφικές αντιλήψεις του «εσωστρεφούς» πληθυσμού της θεωρούνται εντελώς διαφορετικές από τη δυτική κοσμοθεωρία και το δυτικό τρόπο ζωής.

Από το παραπάνω ευρύτατο και βαθύτατα μυστηριακό περιβάλλον της Ασίας (από την ανατολική Μεσόγειο μέχρι και την Άπω Ανατολή), μεγάλο τμήμα της έρευνας ξεχωρίζει, αποκλειστικά, την περιοχή της Άπω Ανατολής ως την κοιτίδα της τέχνης του Θεάτρου Σκιών. Ειδικότερα, αποτελεί πεποίθηση πολλών ερευνητών πως η γενέτειρα του Θεάτρου Σκιών βρίσκεται στην νοτιοανατολική Ασία, στο τρίγωνο που συνδέει την Κίνα με την Ινδία και την Ινδονησία.

Κοινή συνισταμένη αυτών των απόψεων είναι ότι ο χώρος της ευρύτερης Ανατολής διακρίνεται, γενικότερα, από έναν έντονο μυστικισμό και από τη διαρκή αναζήτηση του υπερβατικού στοιχείου. Αυτή η μορφή θρησκευτικότητας έχει τη δυνατότητα να εκφραστεί στο Θέατρο Σκιών, με τη χρήση της δισδιάστατης σκιάς (και μακριά από τις δυτικότροπες ρεαλιστικές αναζητήσεις της προοπτικής και των τριών διαστάσεων).

Ωστόσο, η περίπτωση της προέλευσης του Θεάτρου Σκιών από την Κίνα φαίνεται να είναι η πιο πειστική στη σύγχρονη έρευνα, λόγω κυρίως της αρχαιότερης (μέχρι στιγμής) γραπτής μαρτυρίας, η οποία μνημονεύει την ύπαρξη του κινέζικου Θεάτρου Σκιών από τον ενδέκατο αιώνα μ.Χ.. Η παραπάνω μαρτυρία προέρχεται από την εποχή της δυναστείας των Σουνγκ. Σε κάθε περίπτωση όμως, οι απαρχές του Θεάτρου Σκιών στην Κίνα χάνονται μέσα στα βάθη των αιώνων και αποτυπώνονται σε μια σειρά από δοξασίες και θρύλους.

Κατά τη γνώμη μας, πάντως, ο χώρος της Ανατολής (στην ολότητά του) διακρινόταν ανέκαθεν από την αναζήτηση του υπερβατικού. Με την έννοια αυτή, ο ελληνικός πολιτισμός υπήρξε, πάντοτε, συνυφασμένος (ως ζωτικό κομμάτι της ανατολικής Μεσογείου) με τον ευρύτερο μυστικισμό της Ανατολής. Η παραπάνω στενή σχέση οφείλεται και στη στρατηγική θέση της Ελλάδας, που βρίσκεται πάνω στο γεωγραφικό «σταυροδρόμι» της Ανατολής και της Δύσης.

Η συγκεκριμένη θέση, εξασφαλίζοντας τον άρρηκτο σύνδεσμο του Ελληνισμού με τον ανατολικό μυστικισμό, οδήγησε την επιστήμη και την τέχνη σε νέες υποθέσεις σχετικά με την πιθανή προέλευση του Θεάτρου Σκιών από τον «εξίσου» μυστηριακό χώρο της ανατολικής Μεσογείου. Ειδικότερα μάλιστα, κατά τον περασμένο αιώνα, ήταν αρκετά έντονος ο προβληματισμός της έρευνας για την ακριβή σχέση του Θεάτρου Σκιών με τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό. Ως προέκταση, μάλιστα, της υπόθεσης αυτής, διατυπώθηκε και το ερώτημα μήπως οι Οθωμανοί Τούρκοι βρήκαν την τέχνη του Θεάτρου Σκιών στην βυζαντινή αυτοκρατορία και την υιοθέτησαν. Η άποψη αυτή είναι, όντως, πιθανή, αν σκεφτεί κανείς την αποδεδειγμένη ύπαρξη του Θεάτρου Σκιών στην Αίγυπτο των πρώτων δεκαετιών του 16ου αιώνα, από όπου το μετέφεραν οι Οθωμανοί στην Κωνσταντινούπολη και το επέβαλαν ως κυρίαρχο θέαμα της οθωμανικής αυτοκρατορίας.

Ως προς την αρχική υπόθεση, επίσης, για το αν υπήρχε Θέατρο Σκιών στην Μεσόγειο από την αρχαιότητα, διατυπώθηκαν πολλές απόψεις που τόνισαν την πιθανή σχέση του με τα Ομηρικά έπη, τα Ελευσίνια μυστήρια, τα μελανόμορφα-ερυθρόμορφα αγγεία και κυρίως με το Σπήλαιο του Πλάτωνα. Τέτοιες απόψεις είχαν ήδη διατυπωθεί κατά την εποχή του Μεσοπολέμου από ξένους μελετητές, όπως ο Λουί Ρουσέλ, αλλά χωρίς εμπεριστατωμένη επιχειρηματολογία.

Την ίδια στιγμή όμως, η Ιστορική επιστήμη απαιτεί γραπτές πηγές και όχι μόνο απλές ενδείξεις, για να αποδεχτεί τον ελληνικό πολιτισμό ως γεννήτορα του Θεάτρου Σκιών. Όσο, λοιπόν, δεν δημοσιεύονται σχετικές αποδείξεις, κυρίαρχη θα μένει η άποψη πως η Κίνα κερδίζει την πατρότητα του Θεάτρου Σκιών, αφού κατέχει την παλαιότερη (μέχρι στιγμής) γραπτή μαρτυρία του 11ου αιώνα.

Κατά τη γνώμη μας, πάντως, η αισθητική του Θεάτρου Σκιών βρίσκεται, όπως προαναφέρθηκε, πολύ κοντά στην αισθητική του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Ωστόσο, η συγγένεια αυτή αποτελεί, απλώς, μία σημαντική ένδειξη (αλλά όχι και απόδειξη) για την καταγωγή του Θεάτρου Σκιών. Είναι, λοιπόν, βέβαιο ότι για την επιβεβαίωση της παραπάνω καταγωγής, απαιτούνται οπωσδήποτε και τα σαφή τεκμήρια της ιστορικής έρευνας.

***

The origin of Shadow Theatre

The history of Shadow Theatre goes back centuries. It is an art that essentially appeared as soon as men realised the significance of the alternation of light and darkness, as the primary cause for the creation of shadow and subsequently for the appearance of theatrical drama.

Shadow Theatre flourished mainly in South East Asia and the Eastern Mediterranean. The East is a vast geographical area, where the existential and philosophical perceptions of its introvert people are considered completely different from Western worldviews and lifestyles.

Across the vast and deeply mysterious continent of Asia, from the eastern Mediterranean to the Pacific coast, much of the research distinguishes the Far East region exclusively as the cradle of Shadow Theatre. In particular, many researchers hold that the birthplace of Shadow Theatre is Southeast Asia, in the triangle that connects China with India and Indonesia.

A common component of these views is that the wider area of the East is generally characterised by intense mysticism and the constant search for the transcendental. This form of religiosity can be expressed in Shadow Theatre, using the two-dimensional shadow, far removed from the westernised realistic approaches of perspective and the three dimensions.

However, the Chinese origin scenario for Shadow Theatre seems to be the most convincing one in current research, mainly due to the oldest existing written evidence, which mentions the existence of the Chinese Shadow Theatre as far back as the eleventh century AD. This evidence coincides with the Sung Dynasty. In any case, the origins of Shadow Theatre in China have been lost to the mists of time and are reflected in a series of beliefs and legends.

In our opinion, however, the East, overall, has always been distinguished for the search for the transcendental. In this sense, Greek culture, as a vital part of the eastern Mediterranean, had always been interwoven with the wider mysticism of the East. This close relationship is also due to the strategic position of Greece, which stands on the geographical “crossroads” of East and West.

This specific position, ensuring the inextricable link between Hellenism and Eastern spirituality, led science and art to new hypotheses concerning the possible origin of Shadow Theatre from the equally “mystical” area of the eastern Mediterranean. Indeed, in the last century, there was significant concern among researchers examining the exact relation of Shadow Theatre and ancient Greek civilization. In fact, as an extension to this hypothesis, it was also examined whether Ottoman Turks found the art of Shadow Theatre in the Byzantine Empire and adopted it. This view is indeed possible, considering the proven existence of Shadow Theatre in Egypt in the first decades of the 16th century, from where the Ottomans brought it to Constantinople and established it as the dominant spectacle of the Ottoman Empire.

As regards the initial hypothesis, on whether Shadow Theatre existed in the Mediterranean in ancient times, there were many views stressing the possible relationship of Shadow Theatre with the Homeric epics, the Eleusinian mysteries, the black figure-and red figure pottery and above all, with Plato’s Allegory of the Cave. Such views have been expressed as early as the interwar period by foreign scholars such as Louis Roussel, but without well-supported argumentation.

At the same time however, History as a science requires written sources rather than mere indications, to accept the Greek civilisation as a generator of Shadow Theatre. As long as the relevant proof is not published, the prevailing view will remain that China, as it holds the oldest known written evidence dating from the 11th century, is the birthplace of Shadow Theatre.

It is our opinion, however, that Shadow Theatre aesthetics, as mentioned, closely resemble the aesthetics abundant in ancient Greek culture. However, this affinity is merely an important indicator, not actual proof, of the origins of Shadow Theatre. It is therefore certain that to confirm the above origin, clear evidence of historical research is imperative.

Πηγή: Thomas Agrafiotis

Εικόνα: Ερυθρόμορφο αγγείο της αρχαιότητας (πάνω αριστερά). Μελανόμορφο σκίτσο του νεοελληνικού Καραγκιόζη (πάνω δεξιά)

Φιγούρα Θεάτρου Σκιών από το Μπαλί της Ινδονησίας.