Οι «Μωμόγεροι» ή αλλιώς τα «Κοτζαμάνια» (κεφ. Από το βιβλίο της Παρθένας Τσοκτουρίδου «Η καμπάνα του Πόντου χτυπάει στο Βέρμιο»

Η ζωή πάνω στο Βέρμιο κυλούσε ήσυχα στην περίοδο των καλοκαιρινών διακοπών του Κωστάκη και της Ελενίτσας στο σπίτι της γιαγιάς Γενοβέφας, η οποία καλοσυνάτη καθώς ήτανε,

έκανε τα πάντα να τους ευχαριστήσει.

Η χαρά της ήταν απερίγραπτη, που είχε τα εγγόνια μαζί της, για πολλοστή φορά μετά από δεκαπέντε πέντε ολόκληρα χρόνια ξενιτιάς του γιου της Ηρακλή στη Γερμανία.

Οι μέρες, λοιπόν, όλων περνούσαν όμορφα, μέσα σε μια ατμόσφαιρα γαλήνης κι ευχαρίστησης. Μια μέρα ο Κωστάκης κατέβηκε στην πόλη για ψώνια με κάποιους γνωστούς τους.

 Η Ελενίτσα καθότανε με τη γιαγιά ήσυχα στο μικρό σαλόνι της καλύβας δίπλα στο τζάκι. Πέρασαν κάμποσα λεπτά που η γιαγιά είχε καρφωμένο το βλέμμα της εξεταστικά σ'  ένα μεγάλο χάρτη, τον οποίο κοιτούσε με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον.

Ήταν καθισμένη στην αναπαυτική της καρέκλα και παρακολουθούσε στο ψήσιμο των κρεάτων στη σχάρα, με φευγαλέες ματιές, τους σπινθήρες από τα σιγοκαμένα ξύλα του τζακιού, που έσκαζαν κάπου - κάπου στον αέρα και τινάζονταν πέρα - δώθε.

Σε κάποιες στιγμές η Ελενίτσα την συνέλαβε να την κρυφοκοιτάζει κάτω από τα μαύρα της γυαλιά, που ήταν τεράστια σε σχέση με το μικροσκοπικό της γλυκύτατο πρόσωπο. Ήταν ανήσυχη η γιαγιά της.

Ήθελε προφανώς να ανοίξει συζήτηση μαζί της. Έτσι κατάλαβε. Ήθελε πάλι να της μεταδώσει κάποια μηνύματα της λαϊκής παράδοσης, επειδή αυτό συνήθιζε να κάνει εδώ και κάμποσες μέρες. Ήταν αρκετά διαβασμένη και προπάντων πολύστροφη.

-Θυμάσαι, Ελενίτσα, πέρυσι εκείνη τη βραδιά, ανήμερα της Πρωτοχρονιάς, που περάσαμε όμορφα με τους καρνάβαλους; τη ρώτησε.

-Ω, ναι, γιαγιά! Ήταν πραγματικά ωραία!

-Τα θυμάσαι όλα;

-Ναι!... Θυμάμαι τα μπουλούκια από τις παρέες τους.. Περνούσαν ανά διαστήματα από εδώ, άλλοι ψέλνοντας τα κάλαντα, άλλοι πίνοντας κρασί και γλεντώντας κι άλλοι αστειευόμενοι και χορεύοντας. Γλεντούσαμε κι εμείς μαζί τους με τον ίδιο τρόπο και τους κερνούσαμε καρύδια, καραμέλες, κουραμπιέδες, λουκούμια και από τα γλυκίσματα που είχες κάνει τότε και τους παρακινούσες να τα δοκιμάσουν όλα.

-Μόνο αυτά θυμάσαι;

-Όχι βέβαια! .Κάποιοι καρνάβαλοι κτυπούσαν την πόρτα, εμείς τους ανοίγαμε κι εκείνοι πετούσαν μέσα μια τσάντα με σχοινί κλείνοντας ορμητικά την πόρτα να μην τους δούμε.

Εσύ έβαλες μέσα στην τσάντα τους χρήματα και διάφορα κεράσματα από το στρωμένο τραπέζι, άνοιξες την πόρτα κι εκείνοι τράβηξαν και πάλι ορμητικά την τσάντα κλείνοντας την πόρτα.

Στην προσπάθεια μας να δούμε ποιοι είναι, δεν τα καταφέραμε. Εξαφανίστηκαν στη στιγμή. Εσύ βέβαια γιαγιά γνώριζες κάποιες τσάντες και αξεσουάρ των φιλενάδων σου και αναγνώρισες και την τσάντα και την καρναβαλίστικη παρέα.

Για μας, δυστυχώς, ήταν όλοι άγνωστοι. Δεν καταλάβαμε πότε πέρασε η ώρα. Μετά τις εντεκάμιση η ώρα δεν ακουγόταν ψυχή έξω στον δρόμο. Κλείστηκαν οι πιο πολλοί στα καλύβια τους για να υποδεχτούν τον νέο χρόνο.

Εσύ τοποθέτησες την βασιλόπιτα στο τραπέζι και περίμενες μαζί μας την αλλαγή της νέας χρονιάς, που δεν άργησε να έρθει. Σβήσαμε κι ανάψαμε τα φώτα υποδεχόμενοι με συγκίνηση τη νέα χρονιά. Αγκαλιαστήκαμε και φιληθήκαμε μ' ευχές. Θυμάμαι πως έπιασες τα καρύδια και τις καραμέλες, που ήταν μέσα σε μπωλιέρες και τα τίναξες στον αέρα φωνάζοντας:

"-Χριστούγεννα και κάλαντα και Φώτα."

Κατόπιν έκοψες την βασιλόπιτα και μας μοίρασες τα κομμάτια. Το μαχαίρι δυσκολεύτηκε στο δικό σου κομμάτι, εφόσον χτύπησε στο φλουρί. Σε συγχαρήκαμε που το κέρδισες και σου ευχηθήκαμε χρόνια πολλά. Στρώσαμε μετά το τραπέζι και φάγαμε κι οι τρεις μας μέσα σε μια ατμόσφαιρα πρωτόγνωρης ευχαρίστησης.

-Την αμέσως επόμενη μέρα θυμάσαι τι έγινε;

-Ναι. Εσύ περίμενες μ' ένα μεγάλο δίσκο στο χέρι γεμάτο ποτήρια και κρασί το χορευτικό συγκρότημα των «Μωμόγερων» ή αλλιώς ονομαζόμενων «Κοτζαμανίων».

Ο Κωστάκης σε ακολουθούσε με μια πιατέλα γεμάτη από καρύδια, καραμέλες κι από ζυμωτά ψωμιά,- τα τριγώνια,- που είχαμε φτιάξει από την προηγούμενη μέρα. Τα τοποθετήσαμε όλα μαζί στο τραπέζι της βεράντας που είχαμε στήσει ειδικά γι' αυτόν τον σκοπό και περιμέναμε τη συνέχεια.

Η λύρα ακουγόταν ολοένα και πιο έντονα. Η εμφάνιση του λυράρη έγινε αμέσως μετά κι ένας - ένας οι Μωμόγεροι ξεφύτρωσαν όλοι χορεύοντας μπροστά μας.

Χοροπηδώντας, σχημάτισαν ένα μεγάλο κύκλο στην αυλή της καλύβας. Είδα τους γείτονες να τους ακολουθούν και να συγκεντρώνονται γύρω από την περίφραξη να τους δουν.

Οι δεκαπέντε χορευτές φορούσαν περικεφαλαίες στα κεφάλια και τσολιαδίστικες στολές κρατώντας κι από ένα ραβδί στο χέρι. Κάποιοι απ' αυτούς ήταν μεταμφιεσμένοι. Ο Κωστάκης τραβούσε συνέχεια φωτογραφίες κι είχε το μαγνητόφωνο ανοιχτό. Ο λυράρης τραγουδούσε στην ποντιακή διάλεκτο. Απ' ότι κατάλαβα έλεγε πως:

«Σ' αυτήν την Πρωτοχρονιά  θα γίνουμε Μωμογέρια./Χαρά σ' εκείνον που θα ζει τα επόμενα καλοκαίρια./Την Πρωτοχρονιά κάνουν οι Μωμόγεροι, τα Φώτα οι παπάδες./Αλίμονο σ' εκείνη την μάνα που έχει όμορφες νύφες./Τα Κοτσαμάνια βγήκανε των Φώτων, του Αγίου Ιωάννου./Αλλοίμονο σ' εκείνου την μάνα που δεν θα μας ανοίξει την πόρτα./Θα γίνω Μωμόγερος, μήπως πάντα θα είμαι;/Θα βγάλω τα ρούχα μου και θα κοιμηθώ στην αγκαλιά σου./Ανάθεμά σε σένα κοπέλα, επειδή είσαι ανάποδη./Μ' εμένα τον Μωμόγερο βγήκες ερωτευμένη.»

Ο κόσμος κτυπούσε παλαμάκια με τα χέρια του και τραγουδούσαν όλοι, καθώς οι Μωμόγεροι σχημάτιζαν σειρές από δυάδες και διάφορα άλλα σχήματα, κάνοντας φαντασμαγορικές κινήσεις, που έδειχναν πολεμικό χορό, αλλά κουτσαίνοντας ταυτόχρονα και κάνοντας αστείες γκριμάτσες και κινήσεις.

Ο αρχηγός τους έδινε παραγγέλματα στην Τουρκική γλώσσα. Καταλάβαινα πως τους έβαζε στη σειρά. Τους έλεγε μετά να κάνουν πιο γρήγορα. Έπειτα να ξεκουραστούν. Τα πόδια να φεύγουν μπροστά. Να κάνουν σπάσιμο των ποδιών πηδηχτά. Να μπαίνουν σε δυάδες. Να κάνουν κινήσεις μπροστά πηδηχτά. Να φεύγουν δεξιά - αριστερά. Να γυρίζουν και από δεξιά και από αριστερά. Να κάνουν σκυφτά βήματα μπροστά. Να κάνουν τα βήματα μετά πιο γρήγορα. Να γονατίζουν γύρω και δυο να χορεύουν στη μέση. Τέλος, τους φώναξε να διαλυθούν.

Όλοι παρακολουθούσαμε μ' ενδιαφέρον. Βρισκόμασταν σε έκσταση. Στη μέση του κύκλου εμφανίστηκε στο μεταξύ και ένας άντρας μεταμφιεσμένος σε νύφη, ένας άλλος σε Πασά, κάποιος βαμμένος αράπης, άλλος μεταμφιεσμένος σε αρκούδα, φορώντας φόρμα από βελέντζα κι ένας άλλος ντυμένος με στολή γιατρού.

Ήταν και δυο άντρες ντυμένοι διάβολοι, με ρόπαλα και αλυσίδες, που φυλούσαν τη νύφη από κάποιον που παρίστανε τον γαμπρό και κοιτούσε με κάθε τρόπο να την κλέψει. Τελικά, ο γαμπρός τα κατάφερε και την έκλεψε σε ανύποπτο χρόνο. Τον κυνήγησαν οι διάβολοι ώσπου τον έπιασαν και τον έβαλαν να πληρώσει χρηματικό πρόστιμο.

Το χορευτικό συγκρότημα σταμάτησε με πολλά χειροκροτήματα και συγκίνηση στα μάτια όλων μας. Αμέσως τότε εσύ τους κάλεσες όλους στο τραπέζι και βάζοντας κρασί στα ποτήρια, τους έδωσες να πιουν, με την ευχή "χρόνια πολλά". Βοήθησα κι εγώ με τον Κωστάκη να κεράσουμε όλον τον κόσμο από τα παραδοσιακά μας φαγητά κι εσύ έδωσες χρήματα στο Διοικητικό Συμβούλιο του Συλλόγου συγχαίροντας τους για την διατήρηση του εθίμου.

Οι χορευτές έφυγαν χορεύοντας πάλι και κουτσαίνοντας. Πήγαιναν σε άλλη γειτονιά, με τη συνοδεία πάντα της λύρας. Οι γείτονες μας τους ακολουθούσαν διασκεδάζοντας και χορεύοντας κι εκείνοι. Μαζέψαμε τα πράγματα από το τραπέζι και μπήκαμε στο σπίτι ενθουσιασμένοι κι εντυπωσιασμένοι από το έθιμο.

-Αλήθεια, γιαγιά, από πότε χρονολογείται ότι υπάρχει αυτό το έθιμο των Μωμόγερων;

-Οι Μωμόγεροι είναι Έλληνες και ήταν ντυμένοι εύζωνοι. Αν θέλεις να ξέρεις, χρησιμοποιούσαν αυτή την στολή από τον όγδοο αιώνα προ Χριστού.

Τους συναντούμε στην ιστορία ως ταχείς, ευέλικτους, άτρομους, σύμβολα ηρωισμού, να προχωρούν στην μάχη με ορμητικότητα κι αποφασιστικότητα σε συμπυκνωμένα τμήματα ποντιακού εθελοντικού  στρατού, καβαλάρηδες, πεζούς, με μαχαίρες καρφωμένες στο ζωνάρι, ξιφοφόρους, πολλοί να κρατούν σίδερα και χοντρά παλούκια στο χέρι, να μάχονται να υπερασπιστούν την Τραπεζούντα από τους Τούρκους.

Τα παλικάρια εκείνα ήταν από την Ματσούκα, την Σαντά, την Πουλαντζάκη, την Γαλλιάνη, την Χαλδεία, την Άτρα, το Μεσοχώρι, το Τζεβιζλίκ, το Παπαρζά, των Χοτζογλάντων, την Τοκάτη, την Ζάρα, την Μπάφρα, το Ζιλά κι από αλλού.

Επίσης, φορέματα τσολιαδίστικα φορούσαν οι αρματολοί κι οι κλέφτες. Λίγο πριν από την Επανάσταση του 1821 υπήρχαν στην Θεσσαλία και την Λειβαδιά δεκαεπτά αρματολίκια. Στην Αιτωλοακαρνανία και την Ήπειρο τέσσερα και στην Μακεδονία τρία, που έχοντας πάντα άσβεστη την φλόγα της λευτεριάς στην ψυχή  προετοίμαζαν το έδαφος για λύτρωση του έθνους.

-Ξέρεις, γιαγιά, πολλές φορές σκέπτομαι πως εκείνη η Πρωτοχρονιά είχε γίνει σταθμός στη ζωή μου.

-Γιατί, παιδί μου;

-Επειδή ανέλυσα συνειδητά όχι μόνο την προσωπική μου οντότητα αλλά και την ιστορική μου προέλευση. Μια μυστηριακή δύναμη ζωντάνεψε μέσα στην ψυχή μου  να προσπαθήσω για την διατήρηση του πολιτισμού μας για να μην καταστραφεί ότι με μόχθους αιώνων δημιουργήσαμε.

-Τι ένιωσες, δηλαδή;

-Μέσα στην ανάλυση της ιστορίας ένοιωσα τα πρώτα μου πολιτισμικά σκιρτήματα και ομολογώ πως πραγματικά δεν είναι καθόλου δύσκολο να βρεθεί η αρχική πηγή πολλών μεγάλων πολιτισμικών ναμάτων με την γνώση και την αναζήτηση.

-Θα ήθελες να είσαι κι εσύ μία από τις πολλές που θα συντελούσαν στη διατήρηση των παραδοσιακών μας εθίμων;

-Ναι, πολύ το θέλω αυτό, γιαγιά! Κι όχι μόνο αυτό! Θέλω να αφιερωθώ συγγραφικά στην ιερή μνήμη όλων των παππούδων και των γιαγιάδων μας, στην ιερή μνήμη όσων αναπαύονται στα Νεκροταφεία μας και όλων όσων άφησαν τα ιερά τους κόκαλα στον Πόντο, όπου αποτελειώθηκαν από τα βάρβαρα εξοντωτικά μέτρα της λευκής σφαγής των Τούρκων.

-Πολύ ενδιαφέρον αυτό που μου λες! Για ποιο λόγο όμως θέλεις να το κάνεις αυτό, Ελενίτσα;

 -Για ένδειξη φόρου τιμής και σεβασμού στη μνήμη τους, γιαγιάκα μου!.... Καλή μου γιαγιάκα!....