Το σκάκι, της Τόνιας Κατερίνη
Ο Μανόλης Αναγνωστάκης έδωσε τις λέξεις για να μιλήσουμε για το θυμό, το φόβο, την διάψευση, τη μετέωρη ηθική, τη στιβαρή επιμονή μιας Aριστεράς που μέσα στην ήττα και την επίγνωση αναζήτησε δρόμους δύσκολους, για να ξαναβρεί το κοινωνικό της στίγμα και την οραματική της προοπτική.
Ο λόγος του, αλλά και η σιωπή του σε εκείνα τα χρόνια της μεταπολίτευσης, επίμονα ως τον θάνατό του, με έκαναν πολλές φορές να σκεφτώ αν ο Μανόλης Αναγνωστάκης ήταν ένας ρομαντικός.
Πριν από λίγες μέρες, όταν είδα αυτή την αφίσα στους τοίχους των Εξαρχείων, ξαναθυμήθηκα αυτή την παλιά σκέψη. Κι ύστερα ξαναθυμήθηκα εκείνο το πολυδιαβασμένο μικρό βιβλίο του Μικαέλ Λεβί, το «Μαρξισμός και Επαναστατικός Ρομαντισμός», από τις εκδόσεις Ουτοπία, σε μετάφραση Σπύρου Στάβερη και φωτοστοιχειοθεσία στο Ανάγραμμα – όλα από μόνα τους μια ιστορία από τον καιρό που ξεκινούσε η αναζήτηση μιας πιο σύνθετης ιδέας γι” αυτό που ακόμα ονομάζουμε αριστερή ριζοσπαστική προοπτική.
Τι επικαλείται με την αφίσα, όχι δηλαδή μόνο μέσα από την ποιητική του Αναγνωστάκη, αλλά και μέσα από την οπτική της αποτύπωση, ο δημιουργός της; Είναι απλά μια κατά γράμμα ανάγνωση του ποιήματος με εύλογους συσχετισμούς, για τον «τρελό» «που αναστατώνει τις στέρεες παρατάξεις»; Και, κυρίως, γιατί στην συγκεκριμένη πολιτική συνθήκη καλούμε αρωγό την ποίηση; Γιατί δεν επαρκεί ο πολιτικός λόγος για να αποτυπώσει τη στιγμή, ενώ η στιγμή αυτή περιβάλλεται από ισχυρό και ανελαστικό πολιτικό πλαίσιο; Τελικά, σε τι …χρησιμεύει ο «ρομαντισμός»;
Στο κείμενο που ανέφερα παραπάνω, αλλά και στο μεταγενέστερο «Εξέγερση και μελαγχολία» (από τις Εναλλακτικές Εκδόσεις), που έγραψε ο Μικαέλ Λεβί με τον Ρόμπερ Σαϊρ, παρουσιάζονται οι διαφορετικές μορφές του ρομαντισμού. Και μέσα από την ιστορία της λογοτεχνίας και της φιλοσοφίας, μέσα από τα θεωρητικά κείμενα του Μαρξ και του νεαρού Λούκατς, της Ρόζας Λούξεμπουργκ, του Γκράμσι και άλλων, οι συγγραφείς ιχνηλατούν την «ρομαντική» διάσταση της εξέγερσης, και μαζί την πολλαπλή κριτική στη γραμμική αντίληψη της «προόδου» που απηχούν παλαιότερα και πολλά μεταγενέστερα κείμενα που εντάσσονται κατά τα άλλα στις θεωρητικές παραδόσεις της Αριστεράς. Γίνεται έτσι φανερό ότι η θεώρηση του «νέου Κόσμου» πέρασε από πολλά στάδια αναζήτησης, τόσο σε σχέση με τις αξίες των προκαπιταλιστικών κοινωνιών, όσο και σε σχέση με το ιστορικό υποκείμενο που θα πραγματοποιούσε την μετάβαση στον καινούριο κόσμο, αλλά και την τελεολογία της πολιτικής δράσης.
Όσα γράφουν οι Λεβί και Σαϊρ αφορούν και τη δική μας πράξη. Γιατί μέχρι και σήμερα, η ιστορία της μαρξιστικής σκέψης, τόσο στις καθαρά θεωρητικές της προσεγγίσεις όσο και στις πιο άμεσες πολιτικές διατυπώσεις της, βρίσκεται αντιμέτωπη με την δυσκολία να γεφυρώσει την βιωμένη εμπειρία με τον πολιτικό σχεδιασμό. Οι κίνδυνοι της μηχανιστικής αναγωγής, της γραφειοκρατικής διαχείρισης, της πραγματιστικής ενσωμάτωσης, οδήγησαν πολλές φορές όχι απλά σε απογοήτευση, αλλά σε πραγματικές τραγωδίες. Ανρωτιέμαι: Όταν η Ρόζα Λούξεμπουργκ γράφει ότι «χωρίς την απεριόριστη ελευθερία του Τύπου, χωρίς τη ζωή των συνεταιρισμών και συγκεντρώσεων απαλλαγμένη από εμπόδια, είναι εντελώς αδύνατο να γίνει νοητή η κυριαρχία των μεγάλων λαϊκών μαζών», όταν η ίδια προσθέτει πως «…η ελευθερία που επιφυλάσσεται μόνο για τους οπαδούς της κυβέρνησης και τα μέλη του κόμματος δεν είναι ελευθερία», και όταν εξηγεί ότι «η ελευθερία είναι πάντα ελευθερία για κείνον που σκέφτεται διαφορετικά», δεν είναι άραγε μια ρομαντική;
Σήμερα βρισκόμαστε περισσότερο από ποτέ αντιμέτωπες/οι με την ανάγκη μιας ριζικής αλλαγής των παραμέτρων της κοινωνικής οργάνωσης. Τα δομικά χαρακτηριστικά του ρομαντισμού, η καταγγελία του καπιταλιστικού κόσμου που έχει φτάσει στα ηθικά και υλικά του όρια, η ανάγκη νέων μορφών συλλογικού, η ηθική ατομική τοποθέτηση απέναντι σε όλα αυτά, αλλά και το αίτημα ανασύνθεσης μιας νέας ”Ουτοπίας”, αποτελούν κομβικά ζητήματα στην αναζήτηση του λόγου της Αριστεράς.
Μέσα σ” αυτό λοιπόν το τοπίο, ο επαναστατικός ρομαντισμός έρχεται συνεχώς στο προσκήνιο εκεί που το σχέδιο καλείται να αναμετρηθεί όχι με την ιστορία – αλλά και με την πραγματικότητα όσων φέρουν την ιστορία ως μοίρα ή ως λάφυρο και αναλαμβάνουν συλλογική και ατομική ευθύνη απέναντι στο μέλλον.
