Πόσο δίκαιος είναι ο νέος Μηχανισμός Δίκαιης Μετάβασης; (του Νίκου Μάντζαρη)

Παρουσιάστηκε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο η πολυαναμενόμενη πρόταση της νέας Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τον Μηχανισμό Δίκαιης Μετάβασης,

ως μέρος του πλαισίου χρηματοδότησης της Ευρωπαϊκής Πράσινης Συμφωνίας. Ο μηχανισμός προβλέπεται να διοχετεύσει κονδύλια ύψους €100 δις στην επόμενη χρηματοδοτική περίοδο 2021-2027 σε ευρωπαϊκές περιφέρειες, η οικονομία των οποίων εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα ορυκτά καύσιμα ή από βιομηχανικές δραστηριότητες υψηλής έντασης άνθρακα. 

Κεντρικός στόχος του μηχανισμού είναι ο μετασχηματισμός των τοπικών οικονομιών και η στήριξη των περίπου 253.000 εργαζομένων που απασχολούνται στη βιομηχανία του λιγνίτη, του κάρβουνου, της τύρφης, και του σχιστολιθικού πετρελαίου αλλά και των εργαζομένων σε κλάδους που σχετίζονται έμμεσα με αυτές τις δραστηριότητες. Στηρίζεται σε 3 πυλώνες: το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης, το επενδυτικό σχέδιο Invest EU που εγγυάται ιδιωτικές επενδύσεις και δάνεια του δημοσίου τομέα με τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων.

Προϋποθέσεις για την αξιοποίηση αυτών των χρημάτων είναι η παρουσίαση από τα κράτη- μέλη σχεδίου για την επίτευξη της κλιματικής ουδετερότητας και η έγκριση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναλυτικών σχεδίων μετάβασης για κάθε υπό μετάβαση περιφέρεια. Τα σχέδια μετάβασης πρέπει να είναι συμβατά με τα Εθνικά Σχέδια για την Ενέργεια και το Κλίμα (ΕΣΕΚ) και να συνδέονται με το κλείσιμο δραστηριοτήτων υψηλής έντασης εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου, όπως μονάδων λιγνίτη και κάρβουνου. Η πρόταση επομένως της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τον Κανονισμό που θα διέπει τον Μηχανισμό της Δίκαιης Μετάβασης προτρέπει τα Κράτη Μέλη να απεξαρτηθούν από λιγνίτη και κάρβουνο χωρίς ωστόσο να το επιβάλλει ή να θέτει συγκεκριμένα χρονοδιαγράμματα.   

Προβληματισμό προκαλεί το μέγεθος των διαθέσιμων πόρων σε σχέση με την τεράστια πρόκληση μιας κοινωνικά δίκαιης μετάβασης, ειδικά στις 41 λιγνιτικές περιφέρειες της Ευρωπαϊκής Ένωσης.  Μπορεί η ανακοίνωση να αναφέρεται σε κονδύλια της τάξης των €100 δις, αλλά αυτά αναμένεται να προέλθουν από μόχλευση μόλις €10,8 δις «νέων» χρημάτων, με ποικιλία περιορισμών και παραδοχών. Το μεγαλύτερο μέρος αυτών των νέων πόρων δε (€7,5 δις) θα προέλθει από το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης. Το ποσό ακούγεται ως βελτίωση σε σύγκριση με την αρχική πρόταση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για €4,8 δις από τον Νοέμβριο του 2018. Ωστόσο προορίζεται να καλύψει τη στροφή της οικονομίας μεγαλύτερου αριθμού βιομηχανικών περιοχών στην Ευρωπαϊκή Ένωση με υψηλή ένταση άνθρακα, ενώ η πρόταση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου εστίαζε μόνο στις 41 λιγνιτικές περιφέρειες και ήταν καταφανώς ανεπαρκής καθώς αντιστοιχούσε σε μόλις €16,7 εκ. τον χρόνο για κάθε λιγνιτική περιφέρεια.

Το πλέον άδικο χαρακτηριστικό του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης όμως είναι ο τρόπος κατανομής των κονδυλίων ανάμεσα στα Κράτη Μέλη. Η Επιτροπή πρότεινε έναν ιδιαίτερα περίπλοκο αλγόριθμο για τον σχετικό υπολογισμό, χωρίς όμως να παρουσιάσει με σαφήνεια και διαφάνεια τα ακριβή στοιχεία που χρησιμοποίησε. Το με διαφορά μεγαλύτερο μερίδιο (€2 δις) θα λάβει η Πολωνία, η οποία δεν υποστήριξε την Πράσινη Συμφωνία και ως σήμερα αρνείται να συνυπογράψει τον στόχο της κλιματικής ουδετερότητας για το 2050. Στο πολωνικό Εθνικό Σχέδιο για την Ενέργεια και το Κλίμα δε το κάρβουνο εξακολουθεί να παραμένει το σημαντικότερο καύσιμο ακόμα και μετά το 2030. Το δεύτερο μεγαλύτερο μερίδιο (€ 877εκ.) θα λάβει η μεγαλύτερη οικονομία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η Γερμανία, η οποία δεσμεύτηκε να απεξαρτηθεί από το κάρβουνο το μακρινό 2038. Σημαντικά επίσης είναι τα μερίδια του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης που προβλέπεται να λάβουν η Ρουμανία (€757 εκ.), η Τσεχία (€581 εκ.) και η Βουλγαρία (€581 εκ), τη στιγμή που καμία από αυτές τις χώρες δεν έχει δεσμευτεί για πλήρη απεξάρτηση από το πιο ρυπογόνο καύσιμο του πλανήτη. Έκπληξη προκαλεί και η χρηματοδότηση με €402 εκ. της Γαλλίας, η οποία εκτός από δεύτερη μεγαλύτερη οικονομία της Ευρώπης δεν έχει σημαντική εξάρτηση από το κάρβουνο ή την τύρφη καθώς η ηλεκτροπαραγωγή της στηρίζεται στην πυρηνική ενέργεια. 

Η μεγάλη αδικημένη είναι η Ελλάδα η οποία προβλέπεται να λάβει μόλις €294 εκ. από το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης τη στιγμή που Κοζάνη, Φλώρινα και Αρκαδία αντιμετωπίζουν υπερ-επείγουσες ανάγκες λόγω της προγραμματισμένης απόσυρσης 4,4 GW λιγνιτικής ισχύος ως το 2023 και την πλήρη απεξάρτηση από τον λιγνίτη το αργότερο ως το 2028. 

Με αυτή την κατανομή κονδυλίων η Ευρωπαϊκή Ένωση επιδιώκει να δελεάσει Πολωνία, Τσεχία, Βουλγαρία και Ρουμανία να δεσμευτούν για πλήρη απεξάρτηση από το κάρβουνο προκειμένου να αξιοποιήσουν τους σημαντικούς πόρους που τους προσφέρονται από το Ταμείο Δίκαιης Μετάβασης. Δεδομένου ότι η εμμονή στο κάρβουνο αυτών των κρατών μελών υπονομεύει ευθέως τους κλιματικούς στόχους ολόκληρης της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η παραπάνω προσέγγιση στον τρόπο κατανομής των πόρων του Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί σε ένα βαθμό λογική. Ωστόσο δημιουργεί ένα επικίνδυνο πολιτικό προηγούμενο καθώς στην ουσία επιβραβεύει τον συντηρητισμό και τον τακτικισμό στο κορυφαίας σημασίας ζήτημα της κλιματικής κρίσης, αδικώντας ταυτόχρονα χώρες όπως η Ελλάδα που ανέλαβαν τολμηρές δεσμεύσεις για το ενεργειακό και κλιματικό τους μέλλον ενισχύοντας έτσι έμπρακτα την ηγετική θέση της Ευρωπαϊκής Ένωσης στη μάχη απέναντι στη μεγαλύτερη πρόσκληση του 21ου αιώνα. 

Λανθασμένη επιλογή αποτελεί επίσης η δυνατότητα χρηματοδότησης μέσω του Invest EU υποδομών ορυκτού αερίου και μάλιστα κατά προτεραιότητα για την τηλεθέρμανση των υπό μετάβαση περιοχών. Η ενθάρρυνση κατασκευής νέων υποδομών ορυκτών καυσίμων σε περιφέρειες που προσπαθούν να απεξαρτηθούν από το κάρβουνο είναι τουλάχιστον αντιφατική, ενώ έρχεται σε αντίθεση με την πρόσφατη απόφαση της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων να παύσει όλες τις επιδοτήσεις προς τα ορυκτά καύσιμα το αργότερο ως το 2021.   

Η πρόταση Κανονισμού της Ευρωπαϊκής Επιτροπής θα εισέλθει σύντομα στη φάση των τριμερών διαπραγματεύσεων. Οι λιγνιτικές περιοχές της Ελλάδας που για δεκαετίες θυσιάζονταν για την οικονομική ανάπτυξη της χώρας δεν πρέπει να αφεθούν χωρίς προοπτικές και δίχτυ προστασίας. Οι έλληνες ευρωβουλευτές σε συνεργασία με τις πολιτικές ομάδες τους θα πρέπει να συνεισφέρουν στη διαμόρφωση μίας πιο φιλόδοξης και δίκαιης θέσης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου που να λαμβάνει υπόψη την ταχύτητα της απολιγνιτοποίησης στα Κράτη Μέλη. Όσο για το Συμβούλιο, η Ελλάδα, σε συνεργασία με προοδευτικές χώρες, μπορεί και πρέπει να επιδιώξει σοβαρές αλλαγές τόσο στο περιεχόμενο όσο και στον τρόπο κατανομής των πόρων του Μηχανισμού Δίκαιης Μετάβασης. 

* Ο Νίκος Μάντζαρης είναι Αναλυτής Πολιτικής στο Green Tank