Οι παπαρούνες του Φλεβάρη [ Παναγιώτης Χατζημωυσιάδης ]
Με το ζόρι την έστειλε ο πατέρας της στην πόλη. Εννιά χρονών παιδί. Να ’χει τουλάχιστον ένα πιάτο για να φάει.
Εκεί το ’βγαλε το δημοτικό. Με το που θα τέλειωνε, θα γύριζε πίσω στο χωριό. Να πάρει τη θέση της μάνας της στο νοικοκυριό, δυο χρόνια πεθαμένη. Τότε ακριβώς ξέσπασε ο πόλεμος. Τα δυο μεγαλύτερα αδέλφια της επιστρατεύτηκαν. Κουτσά στραβά τα βόλευε μονάχος ο πατέρας. Πήγε και τη βρήκε. Τα ’παιρνε το παιδί τα γράμματα. Είχε συνηθίσει κιόλας. Έκανε φίλες. Την άφησε να συνεχίσει στο εξατάξιο Παρθεναγωγείο.
Υπό την προστασία της μητρόπολης ήταν το οικοτροφείο. Ενενήντα κορίτσια από εννιά μέχρι δεκαοχτώ χρονών, πέντε καλόγριες κι ένας επιστάτης-φύλακας. Η μέρα ξεκινούσε στις έξι με ατομική υγιεινή, στις έξι και σαράντα πέντε συγκεντρώνονταν στο εντευκτήριο, μετά είχαν την προσευχή και τη λήψη ροφήματος, στις εφτά και τριάντα γινόταν η παράταξη στον αύλειο χώρο, ακολουθούσε ο έλεγχος της καθαριότητας και της εμφάνισης των μαθητριών, η διαδικασία ολοκληρωνόταν με τη συντεταγμένη έξοδο προς το Παρθεναγωγείο. Στις οχτώ ξεκινούσαν τα μαθήματα, τελείωναν στις δύο. Ακολουθούσε η επιστροφή στο οικοτροφείο, το μεσημεριανό, η μελέτη των μαθημάτων, η πρακτική οικοκυρική, η απογευματινή κατήχηση, στις 8 ήτανε το γεύμα, στις 9 σβήνανε όλα τα φώτα.
Κατοχή δεν κατάλαβε εκεί μέσα. Τύχαινε πού και πού να βλέπει Γερμανούς, μια βουλγάρικη φρουρά, κάποιο βράδυ άκουσε και σφαίρες, υποπτευόταν την πείνα και τον φόβο στα πρόσωπα των περαστικών, αλλά η επαφή της με την αληθινή ζωή είχε σαν προστατευτικό όριο τον δίμετρο μαντρότοιχο του οικοτροφείου και τη συνοδεία των καλογριών κατά την μετακίνηση απ’ το οικοτροφείο στο Γυμνάσιο και απ’ το Γυμνάσιο στο Οικοτροφείο, τετρακόσια μέτρα απόσταση. Συγγενής πρώτου ή δεύτερου βαθμού δεν υπήρχε στην πόλη, για να εξασφαλίσει έξοδο ή νυχτερινή διαμονή κατά τα σαββατοκύριακα, το χωριό της ήταν πολύ μακριά για να επιστρέφει στις αργίες ή ακόμη και στις διακοπές των Χριστουγέννων και του Πάσχα.
Θέλοντας και μη, έπεσε στα διαβάσματα. Πιο πολύ της άρεσε η γλώσσα, μάθαινε απέξω τους κανόνες, απήγγειλε αρχαία ρητά, ήξερε ολόκληρα χωρία απ’ τη Βίβλο. Μια φορά έλαβε έπαινο για έκθεση που ’γραψε με θέμα την επέτειο της 25ης Μαρτίου. Την επόμενη χρονιά κρατούσε τη σημαία του σχολείου στην παρέλαση. Δασκάλα ήθελε να γίνει, το ’χε όνειρο να επιστρέψει στο χωριό της και να μάθει στα παιδιά γράμματα. Φανταζότανε τον εαυτό της να κλίνει στον πίνακα το ουσιαστικό ο κλητήρ. Θα έδειχνε με τον χάρακα τη γενική ενικού του κλητῆρος, «μακρό προ βραχέος περισπάται» θα απήγγειλε, «μακρό προ βραχέος περισπάται» θα επαναλάμβαναν τα παιδιά από πίσω. Θα έδειχνε με τον χάρακα τη γενική πληθυντικού των κλητήρων, «μακρό προ μακρού οξύνεται» θα απήγγειλε, «μακρό προ μακρού οξύνεται» θα επαναλάμβαναν τα παιδιά από πίσω.
Αλλά κάθε φορά που γύριζε στο χωριό της, Ιούλη-Αύγουστο γκρεμίζονταν απότομα όλες αυτές οι ελπίδες. Αλλιώς μιλούσαν, αλλιώς χόρευαν, αλλιώς έκριναν εκεί. Δεν είχαν σε μεγάλη υπόληψη τους κανόνες και τα ρητά που παπαγάλιζε. Κάτι ψίθυροι η γλώσσα του χωριού της, σπασμένες λέξεις με μπόλικα σύμφωνα, μουρουνόλαδο και σιωπές, που όταν κάποτε επιχείρησε για αστείο να τα ανακαλέσει μέσα στο οικοτροφείο την έβαλαν για ένα μήνα τιμωρία. «Δεν κάνει να τα μιλάς αυτά» της είπαν οι καλόγριες, αλλά η ίδια που ποτέ δεν κατάλαβε για ποιον λόγο δεν έκανε να τα μιλάει, έψαχνε εξηγήσεις και αναζητούσε γέφυρες. Στο πανηγύρι του χωριού της, τότε που κελαηδούσαν τα πνευστά τούς σιωπηλούς χορούς τους, έπιανε να ταιριάζει τους πρώτους στίχους απ’ την Οδύσσεια του Ομήρου, «Ἄνδρα μοι ἔννεπε, Μοῦσα, πολύτροπον, ὃς μάλα πολλὰ πλάγχθη, ἐπεὶ Τροίης ἱερὸν πτολίεθρον ἔπερσε», ή την αρχή απ’ το τρίτο στάσιμο της Αντιγόνης του Σοφοκλή, «Ἔρως ἀνίκατε μάχαν,/Ἔρως, ὃς ἐν κτήνεσι πίπτεις,/ὃς ἐν μαλακαῖς παρειαῖς νεάνιδος ἐννυχεύεις,/ φοιτᾷς δ᾽ ὑπερπόντιος ἔν τ᾽/ἀγρονόμοις αὐλαῖς·». Εξόν απ’ τη φούντωση που ’νιωθε όταν το ίδιο πάντα γειτονόπουλο ερχόταν στον χορό απάνω και της έπιανε το χέρι, οι λοιπές προσπάθειές της να ταιριάξει τον ήχο με τα λόγια έμεναν πάντα άκαρπες. Άρχισε να το νιώθει, άλλος ήταν ο ρυθμός των δικών τους τραγουδιών, άλλη και η δική τους γλώσσα.
Κι ήταν αυτή η φούντωση μαζί με τους κανόνες της γλώσσας και τα αρχαία ρητά το μόνο σταθερό σημείο αναφοράς όταν γυρνούσε στο πατρικό της ύστερα από έντεκα μήνες απουσίας για να βρει μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα από κείνη που άφησε όταν έφευγε. Ο ένας αδελφός της με κομμένα πόδια απ’ τα κρυοπαγήματα, ο άλλος παντρεμένος στο γειτονικό χωριό, οι Γερμανοί έφυγαν αλλά τα πράγματα δεν ησύχασαν, ο πατέρας της ξυλοκοπήθηκε στην πλατεία από τους χωροφύλακες, λαρυγγισμούς αντί για μοιρολόγια έβγαζαν οι γριές του χωριού στην κηδεία της βάβως της, ο αδελφός της ξανανέβηκε στο βουνό αφήνοντας πίσω έγκυο γυναίκα κι η ίδια επέστρεφε πάντα με λαχτάρα στο χωριό κι έφευγε για το οικοτροφείο με ακόμη μεγαλύτερη ανακούφιση.
Απ’ όταν ξεκίνησε ο εμφύλιος εκεί μέσα κλείστηκε. Όλη σχεδόν η περιοχή έξω απ’ την πόλη ελεγχόταν απ’ τους αντάρτες. Οι καλόγριες δεν την άφηναν να φύγει ούτε το καλοκαίρι. Αραιά και πού μάθαινε κάποια νέα για τους δικούς της. Ο πατέρας με τον ανάπηρο αδελφό της ήταν ακόμη στο σπίτι, ο άλλος αδελφός της συνέχιζε στο βουνό, βαφτίσανε το ανιψάκι της. Σχεδόν άδειασε το χωριό, οι πιο πολλοί πήγανε με τους αντάρτες, έκλεισε το δημοτικό, τα παιδιά δεν μάθαιναν πλέον γράμματα. Απ’ το γειτονόπουλό της λάβαινε τις πληροφορίες, δυο φορές πήγε στη Φλώρινα και τη βρήκε στο σχολείο. Προφασίστηκε αυτή ότι είναι ο ξάδελφός της, έκανε ο φιλόλογος τα στραβά μάτια, μισή ώρα στέκονταν έχοντας το κάγκελο του αυλόγυρου ανάμεσά τους και μιλούσανε. Την τελευταία φορά που τον είδε της είπε ότι θα ανέβει κι αυτός στο βουνό να πολεμήσει. Τον καλοτύχησε, του έδωσε χαιρετίσματα για τον αδελφό της, έβγαλε τα χέρια μέσα απ’ τα κάγκελα και του φόρεσε ένα κόκκινο πλεχτό κασκόλ που ’χε στον λαιμό της, για να τη θυμάται.
Ήταν πια στην τελευταία χρονιά του γυμνασίου. Ήθελε τους βαθμούς, για να γραφτεί στη σχολή δασκάλων. Διάβαζε όσο μπορούσε. Ξανά θα κρατούσε τη σημαία στην 25η Μαρτίου. Το μόνο της ξέσκασμα ήταν κάτι απογευματινές πρόβες. Ανέβαζε ο φιλόλογος αρχαία τραγωδία, την Αντιγόνη του Σοφοκλή, απ’ όλα τα κορίτσια της έκτης τάξης αυτήνα ήθελε για πρωταγωνίστρια. Κάθε απόγευμα τη συνόδευε μια καλόγρια στο σχολείο, έκανε την πρόβα της, επέστρεφε με τη συνοδεία της καλόγριας στο οικοτροφείο. Πρώτη φορά δοκίμασε να παίξει θέατρο. Της άρεσε που γινόταν έστω και για λίγο κάποια άλλη. Τη συγκινούσε η μορφή της Αντιγόνης έτσι όπως θυσιαζόταν για τον αδελφό της.
Σάββατο 12 Φλεβάρη ήταν να παρουσιαστεί η παράσταση μπροστά στο κοινό της πόλης, 6 το απόγευμα, στο δημοτικό θέατρο. Την προηγούμενη νύχτα δεν κοιμήθηκε. Πρώτα απ’ την αγωνία της, μετά απ’ τους πυροβολισμούς. Στις 3.30 τα ξημερώματα ξεκίνησε η επίθεση του Δημοκρατικού Στρατού απ’ όλες τις πλευρές. Πρώτη φορά ακούγονταν τόσο δυνατοί πυροβολισμοί και εκρήξεις, ακόμη και στο κέντρο. Η πόλη ήταν υπό στενή πολιορκία. Από δέκα διαφορετικά σημεία γινόταν η επίθεση. Μαγαζιά, εκκλησίες, θέατρα κλειστά. Η παράσταση ακυρώθηκε.
Δυο γεμάτες μέρες κράτησε το κακό. Ο δίμετρος μαντρότοιχος του οικοτροφείου αποδείχτηκε γι’ άλλη μια φορά αρκετά προστατευτικός, κράτησε μακριά το μακελειό που γινότανε όχι μόνο στην περιφέρεια της πόλης αλλά και στους κεντρικούς δρόμους της. Την Κυριακή το βράδυ άρχισαν να ησυχάζουνε τα πράγματα. Όλη τη νύχτα επικράτησε νεκρική σιγή. Σχολείο ξαναπήγανε την Τρίτη, μετά από τέσσερις μέρες εγκλεισμού στο οικοτροφείο. Μουδιασμένη ήταν ακόμη η πόλη, το χιόνι είχε παγώσει τα πάντα. Τα μαγαζιά άνοιξαν, άρχισαν να ξεμυτίζουνε οι άνθρωποι. Στην πρωινή παράταξη ο διευθυντής ανακοίνωσε τον μηνιαίο περίπατο του σχολείου. Επιφωνήματα χαράς ακούστηκαν απ’ τις μεγαλύτερες μαθήτριες. Ο φιλόλογος την πλησίασε για να της πει ότι η παράσταση κανονίστηκε για τον επόμενο μήνα. Όλα ξανάμπαιναν στο ρυάκι. Το οικοτροφείο, το σχολείο, η εκδρομή, η παράσταση, η Παιδαγωγική Σχολή.
Ώρα 9:00 π.μ., το Παρθεναγωγείον Φλωρίνης εκδράμει στην εξοχή με τον διευθυντή να προπορεύεται και τις μαθήτριες να ακολουθούν παραταγμένες σε στίχους των τριών σειρών. Οι σταλαχτίτες κρέμονται από τα ακροκέραμα των σπιτιών, ένα τραυματισμένο σκυλί σκούζει στο αντίπερα πεζοδρόμιο, οπλισμένοι στρατιώτες φυλάνε τα δημόσια κτίρια και ουλές από σφαίρες διακρίνονται στο δημαρχείο. Παρ’ όλα αυτά η σχολική πομπή δεν χάνει τον ενθουσιασμό της, πού και πού άδουν οι μαθήτριες χριστιανικά άσματα. Δυο χιλιόμετρα μετά τα τελευταία σπίτια, ο κύριος διευθυντής στέκεται σ’ ένα μικρό ύψωμα, περιμένει τις μαθήτριες να πλησιάσουν και σηκώνοντας τη βέργα δείχνει σε έναν διπλανό αγρό. Τα πτώματα των ανταρτών που τις προηγούμενες μέρες προσπάθησαν να καταλάβουν την πόλη κοκκινίζουν πάνω στο χιόνι σαν πατημένες παπαρούνες. Ο διευθυντής καθαρίζει τον λαιμό του, τεντώνει το σώμα και αρχίζει να εκφωνεί λόγο για τα ιερά και όσια της πατρίδος.
Ένα κόκκινο πλεχτό κασκόλ τραβάει τη δική της προσοχή. Δεν κάθεται ούτε στιγμή να τον ακούσει. Απομακρύνεται απ’ τον κύκλο των συμμαθητριών της τρέχοντας αλαλιασμένη προς τα πτώματα. Γκιόργκι, Γκιόργκι φωνάζει το γειτονόπουλό της ανάμεσα στους αραδιασμένους νεκρούς, αλλά προτού να φτάσει κοντά του, σταματά απότομα μπροστά στο πτώμα ενός άλλου αντάρτη, σκύβει από πάνω του, σκουπίζει τα αίματα από το πρόσωπό του και αναγνωρίζει τον αδελφό της.
Την άλλη μέρα μάζεψε τα πράγματά της απ’ το οικοτροφείο, παράτησε το σχολείο, εγκατέλειψε τα σχέδιά της να γίνει δασκάλα. Ξημερώματα Παρασκευής έφτανε στο χωριό της. Ο πατέρας με τον ανάπηρο αδελφό της την περίμεναν.
Π. Χατζημωυσιάδης
