kozanitvbanner1363x131pix

banner 728x90 PJC 4

b834pix

ecofloor230

ΤΕΝΤΟΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ 1

pantelidisGIF834pix

asepop 2021 a

artinhouse2

garden hall banner1

musicart834pix

κοζάνη, ειδήσεις, νέα, Πτολεμαΐδα

noisi1

Διακύβερνηση Μοράλες. Επιτυχίες, Εμπόδια και Αντιφάσεις (Γράφει ο Λευτέρης Αρβανίτης)

κοζάνη, ειδήσεις, νέα, Πτολεμαΐδα Τον Νοέμβριο του 2019 η κυβέρνηση της Βολιβίας υπό το κόμμα του Έβο Μοράλες (MAS – Κίνημα προς τον Σοσιαλισμό) εξωθήθηκε σε παραίτηση.

Μετά από τρείς συνεχόμενες εκλογικές επιτυχίες (2005,2009,2014) το κυβερνών κόμμα παρά την νίκη από τον πρώτο γύρο και στις εκλογές της 20ης Οκτώβρη 2019 με διαφορά πάνω από δέκα μονάδες, δεν μπόρεσε να κυβερνήσει γιατί ο γνωστός για τα φιλοαμερικανικά του αισθήματα (Οι ΗΠΑ καλύπτουν το 60% του προϋπολογισμού του) Οργανισμός Αμερικανικών Κρατών (ΟΑΚ) έκανε λόγο για εκλογικές ανωμαλίες, χωρίς ωστόσο να αμφισβητεί τη νίκη Μοράλες. Παρά την πρόσκληση του Μοράλες προς τον ΟΑΚ για επανακαταμέτρηση των ψήφων από τον ίδιο αλλά ακόμα και για επαναληπτικές εκλογές, το σήμα στην αντιδραστική Δεξιά της χώρας η οποία δεν μπορούσε να αποδεχτεί πως ένα Ινδιάνος ασκούσε την κυβερνητική εξουσία είχε δοθεί, καθώς αντιλήφθηκε πως ήταν η στιγμή να πάρει την ρεβάνς. Σε αυτή τη φάση σε συνδυασμό με το πογκρόμ που εξαπολύθηκε σε μέλη της κυβέρνησης και οπαδούς του MAS, παρενέβη ο στρατός και η αστυνομία καλώντας την κυβέρνηση να παραιτηθεί γιατί σε διαφορετική περίπτωση θα αιματοκυλούσαν τη χώρα. Τελικά ο Μοράλες και ο αντιπρόεδρος Λινέρα αποχώρησαν από τη χώρα και την εξουσία ανέλαβε η αυτοανακηρυχθείσα μεταβατική πρόεδρος Τζάνινε Άνιες. Η κατάσταση παρά την παρέμβαση στρατού και αστυνομίας δεν σήμανε την ολοκληρωτική νίκη της Δεξιάς καθώς η λαϊκή κινητοποίηση απέτρεψε κάτι τέτοιο. Νέες εκλογές χωρίς την υποψηφιότητα Μοράλες, αφού αυτή απορρίφθηκε, ήταν προγραμματισμένες για 3 Μαΐου, ωστόσο λόγω κορονοϊού μεταφέρθηκαν για αργότερα. Μετά από δεκατέσσερα χρόνια διακυβέρνησης η οποία τιτλοφορούνταν ως προσπάθεια οικοδόμησης του σοσιαλισμού στο 21ο αιώνα αξίζει να δούμε πώς προέκυψε η πρώτη διακυβέρνηση του MAS, ποια αιτήματα εξέφραζε, ποιά ήταν η κοινωνική του βάση, τι κατόρθωσε στα χρόνια διακυβέρνησής του και από ποιές αντιφάσεις διέπονταν. 

 

Προϊστορία

Η Βολιβία ήδη από το 1985, όπως και η υπόλοιπη Λατινική Αμερική από τη δεκαετία του 1990, εφάρμοσε προγράμματα ακραίου νεοφιλελευθερισμού ακολουθώντας πιστά τις οδηγίες των υπερεθνικών οργανισμών. Ωστόσο, παρά τις προβλέψεις για τις ευεργετικές δράσεις της ελεύθερης αγοράς το μόνο που κατορθώθηκε ήταν μια άνευ προηγουμένου όξυνση των κοινωνικών αντιθέσεων, οι οποίες πήραν καταστροφικές διαστάσεις. Μέσα στις συνθήκες αυτές που λίγο πολύ ήταν παρόμοιες για όλη τη Λατινική Αμερική ήρθε η εκλογή Τσάβες το 1998, στρώνοντας το έδαφος και προβάλλοντας έναν άλλο δρόμο μακριά από τον νεοφιλελευθερισμό. Δύο χρόνια αργότερα στη Βολιβία ξεσπούν μαζικές κινητοποιήσεις διαρκείας οι οποίες λόγω του μεγέθους τους αποκαλέστηκαν «πόλεμος του νερού».

Η Βολιβία είχε αναγκαστεί από την Παγκόσμια Τράπεζα, σε αντάλλαγμα ενός δανείου που της είχε δοθεί για την βελτίωση του συστήματος ύδρευσης, να ιδιωτικοποιήσει το εν λόγω σύστημα. Η ιδιωτικοποίηση έφερε ραγδαία αύξηση της τιμής και μια λαϊκή εξέγερση η οποία οδήγησε στην ακύρωση της ιδιωτικοποίησης αλλά και τη ριζοσπαστικοποίηση των κινημάτων. Τα επόμενα χρόνια μέχρι και την άνοδο του MAS συνεχίζουν να ξεσπούν λαϊκές κινητοποιήσεις με βασικό αίτημα τον τερματισμό των ιδιωτικοποιήσεων και την αλλαγή πολιτικής. Παράλληλα, την ίδια περίοδο στο προσκήνιο βγαίνει και το θέμα της καλλιέργειας κόκας, με τις ΗΠΑ να επεμβαίνουν στα εσωτερικά της χώρας εξοπλίζοντας ακόμα και παραστρατιωτικές δυνάμεις για την αναστολή της καλλιέργειας η οποία αποτελεί βασικό συστατικό της κουλτούρας των ιθαγενών οι οποίοι και αποτέλεσαν τον βασικό πυρήνα της ανατροπής που ακολούθησε στη Βολιβία μεταγενέστερα.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ξεπροβάλλει ο Έβο Μοράλες και το MAS, ένα κόμμα με μορφή ομοσπονδίας (το 80% των υποψήφιων ορίζονται από τα κινήματα, τα συνδικάτα και τις κοινότητες ιθαγενών) το οποίο περιελάμβανε τα κοινωνικά κινήματα της χώρας και με το οποίο συνεργαζόταν και το Κομμουνιστικό Κόμμα Βολιβίας (ΚΚΒ). Το 2005 τα κινήματα εξανάγκασαν τον πρωθυπουργό της χώρας σε παραίτηση, ενώ το MAS χάραξε με την ατζέντα του Οκτώβρη το δικό του πρόγραμμα το οποίο ως βασικό στόχο είχε την ακύρωση των νεοφιλελεύθερων μέτρων στη χώρα και την επανίδρυση του κράτους.

 

Οικονομική πολιτική

Η χρονιά πριν την άνοδο του MAS στην εξουσία έβρισκε τη χώρα τη φτωχότερη της Λατινικής Αμερικής με ΑΕΠ 9,5 δις. δολάρια και συναλλαγματικά αποθέματα 1,3 δισ. δολάρια. Η Βολιβία στο τέλος της περιόδου αυτής είχε να επιδείξει ΑΕΠ (2019) 40,5 δις. δολάρια και συναλλαγματικά αποθέματα (2015) 13 δις δολάρια. Η πολιτική που εφαρμόστηκε και έφερε αυτά τα αποτελέσματα ήταν η ακριβώς αντίθετη από αυτή που πρότειναν οι διεθνείς οργανισμοί (ΔΝΤ, Παγκόσμια Τράπεζα) και η εγχώρια ολιγαρχία. Από τις πρώτες κινήσεις ήταν η εκδίωξη του ΔΝΤ από τη χώρα και η ελάφρυνση του χρέους μέσω μιας σημαντικής διαγραφής που εξασφαλίστηκε από τους διεθνείς πιστωτές της χώρας. Ωστόσο αιχμή του δόρατος της οικονομικής πολιτικής αποτέλεσαν οι εθνικοποιήσεις στη βάση της επαναδιαπραγμάτευσης των συμφωνιών.

Η Βολιβία ήταν δεύτερη σε κοιτάσματα φυσικού αεριού χώρα στην Λατινική Αμερική και μια από τις πλουσιότερες χώρες σε μια σειρά άλλων κοιτασμάτων όπως λίθιο, μόλυβδο, ασήμι, χρυσό κασσίτερο κ.α., τα οποία από το 1990 περνούσαν σταδιακά στα χέρια μιας χούφτα πολυεθνικών. Έτσι, το βασικό αίτημα των κινημάτων διαχρονικά στη χώρα για εθνικοποίηση των υδρογονανθράκων όσο και των άλλων δημόσιων επιχειρήσεων και υπηρεσιών ξεκίνησε να υλοποιείται με την άνοδο του MAS στην εξουσία το 2006 και συνεχίστηκε αδιάκοπα μέχρι το πραξικόπημα του 2019. Ο πρώτος τομέας που εθνικοποιήθηκε ήταν αυτός των εταιρειών υδρογονανθράκων. Ο Μοράλες πρωτομαγιά του 2006, λίγους μήνες μετά την ανάληψη της εξουσίας έδωσε τελεσίγραφο σε 26 εταιρείες, που μέχρι τότε κατείχαν και διαχειρίζονταν το φυσικό αέριο της χώρας, για επαναδιαπραγμάτευση των συμβολαίων τους εντός έξι μηνών. Μάλιστα ο στρατός την ίδια μέρα κατέλαβε 56 εγκαταστάσεις. Το διάταγμα προέβλεπε την ίδρυση εταιρειών στις οποίες το κράτος θα είχε την πλειοψηφία των μετοχών υποβαθμίζοντας τις ξένες εταιρείες σε ρόλο διαχειριστή. Η κατανομή των εσόδων στα πιο παραγωγικά κοιτάσματα θα γινόταν στη βάση μεριδίου 82% για το κράτος και 18% για τις εταιρείες, ενώ για τα μικρότερα κοιτάσματα το κρατικό μερίδιο δεν θα ήταν κάτω από 51%. Πολύτιμος σύμμαχος και σε αυτή την προσπάθεια της χώρας, κάνοντας πιο ασφυκτική την πίεση στις πολυεθνικές, αποδείχθηκε ο Τσάβες ο οποίος πρόσφερε στη Βολιβία 20.000 τεχνικούς γκαζιού αποδεικνύοντας πως η παραγωγή θα συνεχιζόταν σε κάθε περίπτωση. Η διαδικασία της εθνικοποίησης παρά τις απειλές που εκτοξεύονταν από τις ίδιες τις εταιρείες τελικά ολοκληρώθηκε στην προκαθορισμένη ημερομηνία.

Παρόμοια διαδικασία διαπραγμάτευσης και αύξησης των προσόδων του κράτους ακολουθήθηκε τόσο στα ορυχεία της χώρας τα οποία κατά 70% ελέγχονταν από ξένους κολοσσούς, όσο και στις εταιρείες ηλεκτρικής ενέργειας, φτάνοντας το 2010 το κράτος να ελέγχει το 80% της εγχώριας αγοράς ηλεκτρισμού και πετυχαίνοντας με αυτό τον τρόπο να μειώσει τις τιμές και να επιβάλει κοινωνικά τιμολόγια.

Σημαντική υπήρξε και η αγροτική μεταρρύθμιση. Σε μια χώρα όπου ο πρωτογενής τομέας καταλάμβανε (2016) το 13,3% και στον οποίο απασχολούνταν το 40% του πληθυσμού, το 90% της γης ανήκε σε μια μικρή ομάδα επιχειρηματιών και το υπόλοιπο 10% μοιράζονταν στους περίπου 3 εκατομμύρια αγρότες. Η κυβέρνηση του MAS το 2006 προχώρησε στη δεύτερη αγροτική μεταρρύθμιση στην ιστορία του κράτους παραχωρώντας περίπου 5 εκατομμύρια εκτάρια κρατικής γης σε ακτήμονες και φτωχούς αγρότες. Παρά την διαβεβαίωση του Μοράλες ότι δεν θα προέβαινε σε απαλλοτριώσεις της ιδιωτικής γης, το κύριο τμήμα της ολιγαρχίας προσπαθούσε με κάθε τρόπο το μπλοκάρισμα του νομοσχεδίου, προκαλώντας την ισχυρή λαϊκή κινητοποίηση η οποία επέβαλε την εφαρμογή του νόμου.  

Οι παραπάνω πολιτικές που ακολουθήθηκαν δεν σήμαναν την αμφισβήτηση του καπιταλιστικού μοντέλου της οικονομίας και την προσπάθεια μετασχηματισμού καθώς ο ιδιωτικός τομέας συνέχισε να υπάρχει και να αναπτύσσεται λαμβάνοντας μάλιστα κάποιοι τομείς του, όπως ο εξαγωγικά προσανατολισμένος αγροτοδιατροφικός τομέας, ευνοϊκή μεταχείριση. Αποτελούσε σημαντικό στόχο του MAS η αύξηση της παραγωγικότητας στη χώρα, για την επίτευξη της οποίας δίνονταν πιστώσεις σε μικρές και μεσαίες βιομηχανίες. Η αδιάλειπτη συνέχιση του οικονομικού μοντέλου φαίνεται και από την αυξανόμενη ροή των ξένων ιδιωτικών επενδύσεων στη χώρα, η οποία έγινε εφικτή χάρη στη σταθερότητα του πληθωρισμού (συνεχώς κάτω από 5%). Ενδεικτικά το ποσοστό των ξένων επενδύσεων στη χώρα το 2014 αποτελούσε το 3,6% του ΑΕΠ όντας ένα από τα υψηλότερα στη Λατινική Αμερική. Βασικός οικονομικός συνεργάτης από την άνοδο του MAS στην εξουσία αποτελούσε η Κίνα, καταλαμβάνοντας για το 2016 την πρώτη θέση ανάμεσα στις χώρες προμηθευτές και την πέμπτη χώρα ανάμεσα στις χώρες εισαγωγής προϊόντων από τη Βολιβία.

Ενδεικτική των αντιφάσεων τόσο της διαδικασίας Μετάβασης του MAS στον οικονομικό τομέα όσο και της ίδιας της μορφής του κόμματος αποτελούσε η κατάσταση που επικρατούσε στις μεταλλευτικές δραστηριότητες. Το νέο σύνταγμα της Βολιβίας προέβλεπε πως το κράτος είναι υπεύθυνο για τον ορυκτό πλούτο που βρίσκεται στο έδαφος και το υπέδαφος της χώρας, ενώ ως παραγωγικοί παράγοντες αναγνωρίζονται η κρατική εξορυκτική βιομηχανία, η ιδιωτική εξορυκτική βιομηχανία και οι συνεταιριστικές εταιρείες. Οι τελευταίες ήταν από τις ομάδες που απέκτησαν αρκετά προνόμια από τη διακυβέρνηση MAS ενώ παράλληλα ήταν και από τους βασικούς υποστηρικτές του Μοράλες. Οι συνεταιρισμοί ευρύτερα και οι συνεταιρισμοί μεταλλωρύχων ειδικότερα ενισχύθηκαν με φορολογικές ελαφρύνσεις και παραχωρήσεις ορυχείων στη λογική της διάδοσης των συνεταιριστικών αρχών της αλληλεγγύης και της αφιλοκέρδειας, φτάνοντας στο σημείο να πενταπλασιαστούν επί Μοράλες και να απασχολούν 119.000 μεταλλωρύχους έναντι 8.000 και 7.500 που απασχολούνταν στα ιδιωτικά και τα κρατικά ορυχεία αντίστοιχα. Ωστόσο, οι συνεταιρισμοί μεταλλωρύχων μετατράπηκαν σταδιακά σε ιδιωτικές επιχειρήσεις οι οποίες βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των παλιών συνέταιρων, με τους νεοεισερχόμενους εργάτες να μη γίνονται δεκτοί ως συνέταιροι αλλά να απασχολούνται ως μισθωτοί εργάτες, με άθλιες συνθήκες και χωρίς δικαίωμα συνδικαλισμού. Οι συνεταιρισμοί μεταλλωρύχων είχαν τέτοια ελευθερία κινήσεων που υπέγραφαν χωρίς κανέναν έλεγχο από το κράτος συμβόλαια με ιδιωτικές εταιρείες εξορύξεων. Όταν το 2016 επιχειρήθηκε να μπει ένα τέλος στην κατάσταση αυτή με την επιβολή μέτρων από την πλευρά του κράτους που στόχευαν στη συμμετοχή και την προέγκριση από το ίδιο των συμβολαίων των συνεταιρισμών με τους ιδιώτες σε συνδυασμό με την πρόβλεψη για την ύπαρξη συνδικαλισμού των μισθωτών μεταλλωρύχων στου συνεταιρισμούς, οι συνεταιρισμοί προχώρησαν σε κινητοποιήσεις φτάνοντας μέχρι τη δολοφονία Υπουργού της κυβέρνησης.  

 

Παιδεία, υγεία και κοινωνική πρόνοια

Η κυβέρνηση του MAS από την άνοδο της στην εξουσία προσπάθησε να αναστρέψει τις επιπτώσεις των προγραμμάτων λιτότητας που είχαν εφαρμοστεί στη χώρα στο παρελθόν και είχαν οδηγήσει στην έκρηξη των κοινωνικών αντιθέσεων. Τομείς στους οποίους έριξε βάρος η νέα κατάσταση ήταν η παιδεία, η υγεία και οι κοινωνικές παροχές. Σχετικά με την κατάσταση που επικρατούσε στο χώρο της παιδεία πριν το MAS χαρακτηριστικό είναι το ποσοστό αναλφαβητισμού στη χώρα το οποίο το 2005 βρισκόταν στο 16%. Συμμάχους στην προσπάθεια αυτή βρήκε η Βολιβία στη Βενεζουέλα και την Κούβα, καθώς η πρώτη πρόσφερε οικονομική βοήθεια και η δεύτερη τεχνογνωσία και έμψυχο δυναμικό, μέσω του προγράμματος «Yo si puedo». Παράλληλα, το 2006 θεσπίστηκε ένα πακέτο οικονομικής στήριξης το οποίο απευθύνονταν στο 42% των οικογενειών της χώρας με βάση εισοδηματικά κριτήρια και εξασφαλιζόταν το κόστος μετακίνησης, σχολικής ένδυσης και υλικών για κάθε μαθητή με στόχο την μείωση της σχολικής διαρροής και της παιδικής εργασίας. Τέλος έγιναν μεταφράσεις σχολικών εγχειριδίων σε πέντε γλώσσες των ιθαγενών και ενσωματώθηκαν οι ινδιάνικες γλώσσες στην εκπαίδευση, κάτι που συνέβαλε σε μια νέα πνευματική άνθηση. Η προσπάθεια αυτή είχε απτά αποτελέσματα καθώς μόλις δύο χρόνια αργότερα, το 2008 η Βολιβία είχε ρίξει το ποσοστό του αναλφαβητισμού λίγο κάτω από το 4%, και κηρύχτηκε από την UNESCO χώρα χωρίς αναλφαβητισμό.

Στον τομέα της υγείας οι αλλαγές ήταν υπαρκτές αλλά όχι τόσο ριζικές. Υπήρξε αύξηση της δαπάνης για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, ενώ επίσης ήδη ένα μόλις χρόνο μετά την νίκη στις εκλογές ξεκίνησαν να οικοδομούνται 25 νέα νοσοκομεία. Παράλληλα καθοριστική υπήρξε η βοήθεια και σε αυτό τον τομέα από την σοσιαλιστική Κούβα, με την αποστολή Κουβανών γιατρών και με τις σπουδές ιατρικής βολιβιανών στην Αβάνα. Τα αποτελέσματα των προσπαθειών φαίνονται από την αύξηση του προσδόκιμου ζωής και την μείωση της παιδικής θνησιμότητας. Η χώρα είχε το 2006 προσδόκιμο ζωής 65,85 χρόνια και το 2017 αυξήθηκε στα 70,94. Από την άλλη και η παιδική θνησιμότητα μειώθηκε από το 0,123% το 1990 στο 0,039% το 2013. Βέβαια η βελτίωση των υγειονομικών συνθηκών που όντως παρατηρήθηκαν στη χώρα υπολείπονται σε σύγκριση με τις αντίστοιχες άλλων γειτονικών κρατών, ενώ σε αυτό πρέπει να συνυπολογιστεί και η πρόοδος της ιατρικής επιστήμης.

Όσον αφορά την κοινωνική ασφάλιση και τις κοινωνικές παροχές, ενδεικτικό της προσπάθειας που πραγματοποιήθηκε, αποτελεί η πρωτιά που κατείχε η χώρα το 2014 ανάμεσα στις χώρες της Λατινικής Αμερικής σχετικά με τη μεταφορά κρατικών εσόδων προς τις πιο ευάλωτες κοινωνικά ομάδες. Στον ασφαλιστικό τομέα η χώρα προχώρησε στην εθνικοποίηση του συνταξιοδοτικού συστήματος και την μείωση του ορίου ηλικίας συνταξιοδότησης από τα 65 στα 58 έτη. Παράλληλα, σχεδιάστηκαν διάφορα προγράμματα οικονομικής στήριξης τα οποία χρηματοδοτήθηκαν κυρίως μέσα από τη φορολογία. Ένα από αυτά ήταν το πρόγραμμα για τη μείωση της σχολικής διαρροής, ένα δεύτερο εξίσου σημαντικό ήταν το bono Juana Azurduy το οποίο χορηγούνταν στις μητέρες που είχαν παιδιά μέχρι δύο ετών και διέθεταν χαμηλά εισοδήματα. Τέλος χορηγούνταν και το επίδομα αξιοπρέπειας σε όσους ήταν άνω των 60 ετών και ήταν άνεργοι. Οι παρεμβάσεις αυτές παρά το γεγονός ότι λειτουργούσαν ως παυσίπονα είχαν αποτελέσματα καθώς μειώθηκε στο υποτριπλάσιο το ποσοστό των ανθρώπων που ζούσαν με λιγότερο από 3,2 δολάρια τη μέρα, ενώ και το ποσοστό της φτώχειας έπεσε από το 59,9% που βρισκόταν το 2006 στο 34,6% το 2018. Τέλος το ποσοστό της απόλυτης φτώχειας έπεσε και αυτό από to 37,7% το 2006 στο 15,2% το 2018.

 

Η θέση των Ιθαγενών

Ο τομέας στον οποίο έγινε το μεγαλύτερο βάθεμα της «επανίδρυσης του κράτους» ήταν το ξεχαρβάλωμα μιας σειράς νόμων και θεσμών οι οποίοι κρατούσαν στην πραγματικότητα στην αφάνεια την συντριπτική πλειοψηφία (70%) των πολιτών της χώρας. Στη Βολιβία το 2006 για τον μη ιθαγενή πληθυσμό το 40% είχε πρόσβαση σε νερό, το 81% σε ηλεκτρισμό και το 56% σε αποχετευτικό σύστημα. Για τους ιθαγενείς τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 16%, 56% και 30%. Παράλληλα η επίσημη γλώσσα του κράτους ήταν μόνο τα Ισπανικά καθιστώντας τον κρατικό μηχανισμό είτε για επαγγελματικό προορισμό είτε για διαδικαστικά θέματα ουσιαστικά απρόσιτο για τον ιθαγενή πληθυσμό.

Η εναντίωση στην πρότερη κατάσταση ήρθε με τον πιο επίσημο τρόπο μέσω της συνταγματικής αλλαγής το 2009. Με βάση αρχικά το προοίμιο του συντάγματος η χώρα μετατράπηκε σε πολυεθνοτικό κράτος με θεσμούς εμπνεόμενους από διαφορετικούς πολιτισμούς. Ως βολιβιανό έθνος ορίζεται το σύνολο των βολιβιανών ανδρών και γυναικών, τα έθνη και οι κοινότητες των ιθαγενών είτε πρόκειται για ινδιάνους είτε για κοινότητες αφροβολιβιανών. Επίσης ως επίσημες γλώσσες του κράτους αναγνωρίζονται το σύνολο των γλωσσών των εθνών και κοινοτήτων που είναι 37. Παράλληλα και οι γλώσσες της διοίκησης επιβάλλεται να είναι τουλάχιστον δύο, η μία η ισπανική και η άλλη να επιλέγεται με βάση τις εκάστοτε τοπικές συνθήκες. Επιπλέον θεσπίζεται ως υποχρέωση της πολιτείας η προώθηση των ηθικών αξιών των τοπικών κοινωνιών, ο σεβασμός στην διαπολιτισμική εκπαίδευση και τον πολιτισμικό αυτοπροσδιορισμό των βολιβιανών και η προστασία των θεσμών, των περιοχών, του φυσικού περιβάλλοντος, της εκπαίδευσης, της υγείας και της διοίκησης ιθαγενών. Επιπρόσθετα, το νέο σύνταγμα αναγνώριζε το δικαίωμα στους ιθαγενείς της διεκδίκησης ιθαγενικής αυτονομίας επί τη βάση της χρήσης και του ελέγχου της περιοχής τους καθώς και η δυνατότητα και ενός παράλληλου συστήματος δικαιοσύνης βασισμένου στο εθιμικό τους δίκαιο. Συμβολική αλλά εξίσου σημαντική κίνηση ήταν η καθιέρωση της βιφάλα της πολύχρωμης σημαίας των Ιθαγενών ως επίσημη και ισότιμη της εθνικής βολιβιανής. Η Βολιβία υπό τη διακυβέρνηση του Μοράλες έγινε η πρώτη χώρα που επικύρωσε τη Διακήρυξη των Ηνωμένων Εθνών για τα δικαιώματα των Ιθαγενών. Τέλος επιβλήθηκε με νόμο ποσόστωση, σύμφωνα με την οποία περισσότεροι από το 50% των δημοσίων υπαλλήλων έπρεπε να είναι Ινδιάνοι.              

Με τη διαδικασία αυτή έγινε δυνατό να βγει στο προσκήνιο και ο ιθαγενής πληθυσμός της χώρας, να έρθει σε συνδιαλλαγή με το κράτος στη γλώσσα του, να μπορεί επίσημα να ανατρέξει στο εθιμικό του δίκαιο για τις διαφορές του, να μορφώνεται στη γλώσσα του και εν τέλει να μπορεί να έχει την ίδια αντιμετώπιση για τα ίδια προβλήματα με τους λευκούς. Ενδεικτικό της προσπάθειας που έγινε αποτελεί το γεγονός πως μετά από μια δεκαετία από το 2006, υπήρξε αύξηση της λεγόμενης μεσαίας τάξης από το 35 στο 60%, με την πλειοψηφία αυτών να προέρχεται από τους Ιθαγενείς και την εργατική τάξη.

 

Η περιβαλλοντική πολιτική του MAS

Στην κορυφή της ατζέντας της πολιτικής του MAS και του Έβο Μοράλες από την περίοδο που ήταν ένας αγρότης συνδικαλιστής, αποτελούσε η προστασία της μητέρας γης (Pacha mama) σε συνδυασμό με την κοσμοθεωρία που την συνοδεύει και εντάσσεται στον τρόπο σκέψης των Ιθαγενών, αναβαθμίζοντας συμβολικά με αυτό τον τρόπο τη θέση των τελευταίων. Η πολιτική του MAS σε αυτό το πεδίο ξεκίνησε άμεσα με την άνοδο του στην εξουσία μέσα από τη νομοθετική παραγωγή ενώ επεκτάθηκε και σε διεθνές επίπεδο με την ανάληψη διάφορων πρωτοβουλιών.    

Αρχικά στο νέο σύνταγμα της Βολιβίας το οποίο εγκρίθηκε το 2009, προβλέπεται η λαϊκή δράση απέναντι σε κάθε παραβίαση ή απειλή δικαιωμάτων συμπεριλαμβανομένου και των περιβαλλοντικών. Στο Σύνταγμα επίσης αναγνωρίζεται στους Ιθαγενείς η συλλογική ιδιοκτησία της γης. Παράλληλα το 2011 ψηφίστηκε από το κοινοβούλιο ο «Νόμος της Μητέρας Γη» που περιελάμβανε το δικαίωμα στη ζωή και την ύπαρξη, το δικαίωμα να συνεχίσουν της ζωτικής σημασίας κύκλους και διαδικασίες ελεύθερα από την ανθρώπινη παρέμβαση, το δικαίωμα στο καθαρό νερό και αέρα, το δικαίωμα στην ισορροπία, το δικαίωμα στη μόλυνση και τέλος το δικαίωμα στην μη κυτταρική ή γενετικά τροποποιημένη δομή. Στο νομό συμπεριλαμβανόταν η ίδρυση του Υπουργείου Μητέρας Γης και ενός δικαστηρίου αποκλειστικά για αγροτοπεριβαλλοντικά ζητήματα.

Το προχώρημα της διαδικασίας σε αυτό τον τομέα έγινε προσπάθεια να εξαχθεί από το MAS σε διεθνές επίπεδο. Έτσι, ο πρόεδρος της χώρας πρότεινε στον ΟΗΕ την καθιέρωση μιας ημέρας για την Μάνα γη. Η πρόταση η οποία συνυπογράφηκε από άλλα πενήντα κράτη καθιερώθηκε το 2009 και εορτάζεται κάθε χρόνο στις 22 Απριλίου. Η απόφαση αναγνωρίζει ότι η Γη και τα οικοσυστήματα είναι το σπίτι μας και είναι αναγκαίο ο άνθρωπος να προωθήσει την αρμονία με τη φύση. Πρωτοβουλία με μεγαλύτερο αντίκτυπο αποτέλεσε η σύγκλιση της «Παγκόσμιας Διάσκεψης των Λαών για την Κλιματική Αλλαγή και τα Δικαιώματα της Μητέρας Γης» που πραγματοποιήθηκε στην Κοτσαμπάμπα τον Απρίλιο του 2010. Η διάσκεψη αυτή που συγκέντρωσε 20.000 συμμετέχοντες, αποτέλεσε ένα μέσο πίεσης και μια προσπάθεια απεγκλωβισμού από τις χλιαρές δεσμεύσεις των μεγάλων καπιταλιστικών κρατών οι οποίες πάρθηκαν στη Διάσκεψη της Κοπεγχάγης για το ζήτημα αυτό και το αντίστοιχο σύμφωνο που υπογράφηκε. Η Βολιβία, όπως και ο Ισημερινός, απέρριψαν ως μετριοπαθείς τους στόχους της Κοπεγχάγης και μέσω της διάσκεψης της Κοτσαμπάμπα και της «συμφωνίας των Λαών» ζήτησε τη μείωση των εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα κατά 50% μέχρι το 2020, και τη χορήγηση ετήσιου κονδυλίου ύψους 300 εκ. δολαρίων από τις μεγάλες πολυεθνικές ως αποζημίωση στις χώρες που υποφέρουν από την κλιματική αλλαγή.

Βέβαια η προσπάθεια και σε αυτόν τον τομέα διαπερνιόνταν από μια σειρά αντιφάσεων κάποιες εκ των οποίων ήταν η συνέχιση των εξορύξεων υδρογονανθράκων, από τις οποίες βέβαια σε μεγάλο βαθμό στηρίζονταν το κοινωνικό πρόγραμμα του MAS και σε δεύτερη ανάγνωση συνέβαλλε στην βελτίωση των περιβαλλοντικών συνθηκών, καθώς η φτώχεια ήταν παράγοντας επιβάρυνσης (π.χ. υλοτομήσεις), καθώς και η εμμονή στον εκσυγχρονισμό που συνέβαλλε στην αλλοίωση σε κάποιες περιπτώσεις του φυσικού περιβάλλοντος. Μία από αυτές η οποία είχε οδηγήσει σε μεγάλες κινητοποιήσεις για μήνες ήταν το σχέδιο για διάνοιξη δρόμου μέσα από τον εθνικό δρυμό Τιπνίς το 2011.

 

Διεθνείς σχέσεις      

Άλλο δρόμο ακολούθησε το MAS και στην εξωτερική του πολιτική, καθώς μεγάλο κομμάτι καταλάμβανε η προσπάθεια ανεύρεσης ερεισμάτων και συμμάχων στη διεθνή σκηνή οι οποίοι θα επέτρεπαν στη χώρα να ξεφύγει από τον νεοφιλελευθερισμό και τον σφιχτό εναγκαλισμό των ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ από τις αρχές του 21ου αιώνα στόχευαν στην δημιουργία μιας Ζώνης Ελεύθερου Εμπορίου μεταξύ των χωρών της Λατινικής Αμερικής και της ίδιας στο πνεύμα της συμφωνίας NAFTA. Από τις χώρες οι οποίες αντέδρασαν σθεναρά σε αυτή τη συμφωνία η οποία τελικά κατέρρευσε ήταν και η Βολιβία, η οποία σε συνεργασία με άλλα κράτη της Λατινικής Αμερικής ίδρυσαν την ALBA (Μπολιβαριανή Εναλλακτική για την Αμερική). Η ALBA ήταν μια προσπάθεια συντονισμού και αλληλοβοήθειας των προοδευτικών κρατών της Λατινικής Αμερικής που βρίσκονταν στο στόχαστρο του ιμπεριαλισμού των ΗΠΑ. Οι χώρες που συμμετείχαν στην ALBA ήταν η Κούβα, Η Βενεζουέλα, η Βολιβία, το Εκουαδόρ ενώ καθεστώς παρατηρητή είχε η Ονδούρα. Ο Μοράλες ήταν από τους βασικούς υποστηρικτές αυτής της προσπάθειας καθώς σταθερά τόνιζε πως ήταν αναγκαία μια περιφερειακή ένωση. Μετά το πραξικόπημα του 2019 η Βολιβία αποχώρησε από την ALBA.

Παράλληλα στην αναζήτηση στηριγμάτων σε διεθνές επίπεδο η Βολιβία ανέπτυξε προνομιακές σχέσεις με το μπλοκ δυνάμεων που για την προώθηση των δικών του συμφερόντων βρίσκεται σε ανταγωνισμό με την ιμπεριαλιστική ηγεμονία των ΗΠΑ, όπως είναι η Ρωσία, το Ιράν και η Κίνα.

 

Εμπόδια

Όλη αυτή η πολιτική η οποία άλλοτε ονομάστηκε Διαδικασία Μετάβασης και άλλοτε επανίδρυση του κράτους δεν πραγματοποιήθηκε ομαλά και χωρίς εμπόδια, τα οποία προέρχονταν όχι μόνο από την λευκή ολιγαρχία η οποία έβλεπε τα συμφέροντα της να τίθενται εν αμφίβολω αλλά και από τα διεθνή ιμπεριαλιστικά κέντρα. Ήταν η λαϊκή κινητοποίηση και αποφασιστικότητα που έκαναν εφικτή την συνέχιση αυτής της πολιτικής.

Από την άνοδο του MAS στην εξουσία η ντόπια ολιγαρχία έδειξε διάθεση να μην αναγνωρίσει το αποτέλεσμα. Για την επίτευξη αυτού του στόχου η ντόπια ελίτ είχε πολλά όπλα, όπως η ανοιχτή υποστήριξη των ΗΠΑ και η κατοχή των μεγάλων ιδιωτικών ΜΜΕ και επιχειρήσεων. Το μεγαλύτερο όπλο της ωστόσο ήταν η απειλή διάσπασης της χώρας και αυτονόμησης των τεσσάρων ανατολικών επαρχιών (γνωστές και ως μισοφέγγαρο) στις οποίες βρίσκονταν τα μεγαλύτερα αποθέματα φυσικών πόρων της χώρας και τα πιο εύφορα εδάφη και τις οποίες ήλεγχαν πολιτικά και οικονομικά. Αρχικά τον Ιούλιο του 2006 έλαβε χώρα ένα δημοψήφισμα για την αυτονομία των διοικητικών διαμερισμάτων στο οποίο ο Μοράλες, διαβλέποντας ότι το δημοψήφισμα ήταν ένα σχέδιο της ελίτ του μισοφέγγαρου, ζήτησε την καταψήφιση του κάτι που έκανε ο λαός της Βολιβίας με ποσοστό πάνω από 56%. Ωστόσο στις τέσσερις ανατολικές επαρχίες του μισοφέγγαρου το Ναι επικράτησε επιτρέποντας τους ηγέτες της Δεξιάς να το χρησιμοποιήσουν ως επιχείρημα. Αποκορύφωμα της προσπάθειας αυτής η οποία συνοδεύτηκε από κλείσιμο δρόμων, δράση παραστρατιωτικών ομάδων, θανάτους πολιτών και δημιουργία κλίματος τρομοκρατίας στις επαρχίες της ανατολής από την ελίτ, ήταν η πραγματοποίηση στις 4 Μαΐου 2008 ενός δημοψηφίσματος στην επαρχία Santa Cruz που θα αποφάσιζε την αυτονομία της. Το δημοψήφισμα το οποίο χαρακτηρίστηκε παράνομο ακόμα και από τον ΟΗΕ και τον Οργανισμό Αμερικανικών Κρατών, δοκίμασε τις αντοχές συνοχής του κράτους. Ο Μοράλες είχε καλέσει σε αποχή με την πλειοψηφία να τον ακολουθεί καθώς περισσότερο από 50% καταψήφισε ή απείχε. Από την άλλη οι αρχές διεξαγωγής του ανακοίνωσαν πως κατά 85% υπερψηφίστηκε το ΝΑΙ. Αντίστοιχα δημοψηφίσματα ήταν προγραμματισμένα τον επόμενο μήνα και στις υπόλοιπες τρείς επαρχίες του μισοφέγγαρου. Η απάντηση της κυβέρνησης σε αυτές τις προκλήσεις ήταν η συνεχής έγκληση για ενότητα της χώρας και διάλογο.

Παράλληλα η αντιπολίτευση προσπαθούσε να πλήξει συνεχώς τη νομιμότητα της κυβέρνησης χαρακτηρίζοντας την ολοκληρωτική. Σε αυτή της την προσπάθεια έκανε χρήση των θεσμών στους οποίους ακόμα πλειοψηφούσε όπως η Γερουσία. Η Γερουσία το 2008 προκήρυξε δημοψήφισμα για την παραμονή ή όχι του Μοράλες, με την αντιπολίτευση σύσσωμη να συσπειρώνεται σε έναι ενιαίο σχήμα υπό τον τίτλο «Εθνικό Συμβούλιο για τη Δημοκρατία». Παρόλο αυτά και σε αυτό το δημοψήφισμα νικητής βγήκε ο Μοράλες και το MAS με ποσοστό 67,4%. Άλλη μέθοδος ήταν η αποχή της αντιπολίτευσης από τις διαδικασίες ψηφοφορίας του προσχεδίου συντάγματος για να πλήξει έτσι τη νομιμότητα του. Καθοριστικής σημασίας αποτέλεσμα το οποίο βοήθησε στην απρόσκοπτη συνέχιση της πολιτικής του MAS αποτέλεσε η υπερψήφιση του νέου συντάγματος τον Ιανουάριο του 2009 με ποσοστό 61,4%.

Πιστοί σύμμαχοι της ολιγαρχίας όπως αναφέρθηκε ήταν τα μεγάλα ιμπεριαλιστικά κράτη και κυρίως οι ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ μέσω ενός ολόκληρου δικτύου ‘’ανθρωπιστικών’’ οργανώσεων όπως τη NED και την USAID ασκούσε επιρροή και καθόριζε τις εξελίξεις στη χώρα. Οι οργανώσεις αυτές χρηματοδοτούσαν την αντιπολίτευση, παρενέβαιναν στις εκλογικές διαδικασίες και μέσω παροχής κινήτρων υλικών και όχι μόνο επηρέαζαν τη συνείδηση διάφορων κοινωνικών ομάδων. Η ανοιχτή υπεράσπιση των αυτονομιστών το 2008 από τον Αμερικανό Πρέσβη είχε οδηγήσει τον Μοράλες στην απέλαση του, κίνηση την οποία ακολούθησε και ο Τσάβες προς υπεράσπιση της Βολιβίας. Ενδεικτικό της κατάστασης σε διεθνές επίπεδο εναντίον της Βολιβίας αποτελεί το επεισόδιο που διεξήχθη το 2013 όταν, καθώς ο Μοράλες επέστρεφε αεροπορικώς από τη Μόσχα όπου βρισκόταν για επίσημη επίσκεψη, λόγω υποψίας πως μπορεί να βρισκόταν και ο Σνόουντεν στο αεροπλάνο του απαγορεύτηκε από Γαλλία, Πορτογαλία, Ισπανία και Ιταλία η διέλευση από τον εθνικό εναέριο τους χώρο, ενώ οδηγήθηκε σε αναγκαστική προσγείωση στην Αυστρία όπου του έγινε έρευνα.

 

Όρια και αντιφάσεις του εγχειρήματος

Πέρα από τις αντικειμενικές συνθήκες που οδήγησαν στην πτώση της δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης Μοράλες, για να δοθεί μια πλήρης εικόνα θα πρέπει να διερευνηθούν τα όρια και οι αντιφάσεις από τις οποίες διέπονταν αυτή καθαυτή η Διαδικασία Μετάβασης. Ένα βασικό σημείο κριτικής έχει να κάνει με το θεωρητικό υπόβαθρο αυτής της προσπάθειας. Βασική παραδοχή του ιδεολογικού προγράμματος του MAS αποτελούσε η άποψη πως το κράτος αποτελεί έναν ουδέτερο μηχανισμό που αποκρυσταλλώνει τον ταξικό συσχετισμό δυνάμεων συχνά ανάλογα και με τις επιδόσεις του κάθε κόμματος στις εκλογές. Με αυτή την έννοια και μόνο η νίκη ενός κόμματος των εκμεταλλευόμενων στρωμάτων στις εκλογές είναι αρκετή για να ξεκινήσει μια διαδικασία μετασχηματισμού της κοινωνίας. Αυτή η θεώρηση όμως είναι επικίνδυνη γιατί ταυτίζει αποκλειστικά τον κοινωνικό μετασχηματισμό με εκλογικές διαδικασίες, κάνοντας εφικτό μια ήττα στις προεδρικές εκλογές να σημάνει αυτόματα τον τερματισμό του.

Παράλληλα, όπως η Βενεζουέλα του Τσάβες έτσι και η Βολιβία ταύτιζε τον σοσιαλισμό του 21ου αιώνα όπως ονόμαζε την πολιτική της με μια λογική εθνικοποιήσεων, αναδιανομής του πλούτου που προέκυπταν από τις εθνικοποιημένες επιχειρήσεις και τελικά εξομάλυνση της φτώχειας, χωρίς να αποζητά τη συνεχή ενίσχυση της θέσης των λαϊκών στρωμάτων σε όλα τα επίπεδα (οικονομικό, πολιτικό και ιδεολογικό), με την παράλληλη φθορά της εξουσίας της αστικής τάξης ούτως ώστε να προκύψει μια επαναστατική διαδικασία με στόχο την αλλαγή του οικονομικού και κοινωνικού μοντέλου. Αντίθετα, διατηρήθηκε μια κατάσταση ανταγωνιστικής ισορροπίας με την αστική τάξη η οποία συνεχίζοντας να κατέχει μεγάλη οικονομική και πολιτική επιρροή χρησιμοποιούσε τους ιδεολογικούς μηχανισμούς που κατείχε π.χ. ΜΜΕ και σε συνδυασμό με την στήριξη των ΗΠΑ και της Δύσης απλά ανεχόταν την κατάσταση ενώ αδιάκοπτα προσπαθούσε να πλήξει με διάφορους τρόπους την πολιτική της κυβέρνησης. Για παράδειγμα η απειλή αυτονόμησης των ανατολικών επαρχιών στη Βολιβία είχε οδηγήσει τον Μοράλες σε κάποιες αλλαγές στο Σύνταγμα της χώρας. Η παραπάνω στάση προκύπτει από την ανάλυση για το πρόωρο της υπόθεσης για κάτι τέτοιο καθώς η χώρα βρισκόταν σε προκαπιταλιστικό στάδιο. Η απάντηση στην κατάσταση αυτή ήταν η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων όχι υπό την ηγεμονία των πληττόμενων στρωμάτων και του κόμματος τους αλλά σε συνεργασία με ιδιώτες επιχειρηματίες. Χαρακτηριστική είναι η δήλωση του αντιπρόεδρου Λινέρα για καπιταλισμό των Άνδεων.

Η απουσία ρήξης επίσης με τους καπιταλιστικούς μηχανισμούς καθόρισε και τις άλλες μορφές οικονομίας οι οποίες παρουσιάζονταν ως υπόδειγμα για τον άλλο δρόμο. Η κυριαρχία του καπιταλιστικού μοντέλου ανάγκαζε τόσο τις κρατικές όσο και τις συνεταιριστικές επιχειρήσεις σε πολλές περιπτώσεις να αλλάξουν την συμπεριφορά τους για να μπορέσουν να ανταπεξέλθουν στον οικονομικό ανταγωνισμό.

Ακόμα η στήριξη όλου του οικοδομήματος μέσω των εσόδων από τις πλουτοπαραγωγικές πηγές της χώρας (π.χ. φυσικό αέριο, λίθιο) έκανε ευάλωτο το εκτεταμένο κοινωνικό πρόγραμμα σε πιθανές μεταβολές της διεθνούς τιμής. Τέλος η δημιουργία νέων μεσαίων τάξεων στη χώρα παρά το γεγονός ότι η ταξική τους ανέλιξη επιτεύχθηκε χάρη στην πολιτική του MAS δεν έγινε εφικτό αυτές να υιοθετήσουν και να υποστηρίξουν τη στρατηγική αυτή. Αντίθετα οι προσδοκίες που απέκτησαν δεν μπορούσαν πλέον να εξυπηρετηθούν από το MAS αλλά από τη Δεξιά.

   

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

- Σταθάκης Γιώργος, «Το φαινόμενο της πρόσφατης ανόδου των Αριστερών Προέδρων στη Λατινική Αμερική», Ρέθυμνο, 2008.

- Χάρνεκερ Μάρτα, Ψαρέας Πέτρος, «Πώς να διαβάζουμε το κεφάλαιο σήμερα: Σκέψεις από τη Λατινική Αμερική», στο 150 χρόνια Καρλ Μαρξ. Το κεφάλαιο. Στοχασμοί για τον 21ο αιώνα, σελ. 131-172, Αθήνα, Θέσεις, ίδρυμα Ρόζα Λούξεμπουρκ-Παράρτημα Ελλάδας, 2017.

- Παπαπάνος Κωνσταντίνος, «Υγεία στη Λατινική Αμερική», Πειραιάς, Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης, Πανεπιστήμιο Πειραιά, 2015.

- Βερβενιώτη Ελένη, Τα δικαιώματα των Ιθαγενών στη Λατινική Αμερική.

- Δαμηλάκου Μαρία, «Η ιστορική μνήμη ως πολιτικό διακύβευμα: η ιστορία της επετείου της ‘φυλής’ στη Λατινική Αμερική και το αφήγημα της ισπανικής ‘κατάκτησης’», Ιόνιος Λόγος, 2, 2010.

- Μενελαϊδου Μαρία, «CADTM: Eric Toussaint. Η διαγραφή του χρέους των χωρών της Λατινικής Αμερικής», Θεσσαλονίκη, Τμήμα Πολιτική Θεωρία και Φιλοσοφία, ΑΠΘ, 2016.

- Νικολακάκος Δημήτριος, «Αναδεικνυόμενες περιφερειακές δυνάμεις: Στρατηγική και διεθνής ρόλος της Βραζιλίας και της Νοτίου Αφρικής», Θεσσαλονίκη, Τμήμα διεθνών και ευρωπαϊκών σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας, 2015.

- Παπασταύρος, Κ., «Το κομμουνιστικό κίνημα και η αλλαγή συσχετισμών στη Λατινική Αμερική», Κομμουνιστική Επιθεώρηση, τ. 6, 2009.

 

ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

https://www.kathimerini.gr/249717/article/oikonomia/die8nhs-oikonomia/sygxysh-gia-tis-e8nikopoihseis-sth-volivia        

http://archives.monde-diplomatique.gr/spip.php?article126  

https://www.tanea.gr/2008/09/15/world/dekades-nekroi-se-sygkroyseis-sti-bolibia/

https://www.kathimerini.gr/331161/article/epikairothta/kosmos/to-dhmoyhfisma-efere-dixasmo-sth-volivia

http://net.xekinima.org/tag/%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B2%CE%AF%CE%B1/

https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/94310_bolibia-dekaexi-hronia-meta-ton-polemo-toy-neroy

https://www.tanea.gr/2003/10/15/world/60-nekroi-diadilwtes-kai-apokleismos-tis-prwteyoysas-tis-bolibias,                                                              

https://www.imerodromos.gr/apo-to-nero-tis-vrochis-sto-pekino/

https://www.rizospastis.gr/story.do?id=3965488,

https://www.rizospastis.gr/story.do?id=3906824

https://www.rizospastis.gr/story.do?id=5638164,                                                                         

https://info-war.gr/%cf%84%ce%bf-%cf%80%cf%81%ce%ac%cf%83%ce%b9%ce%bd%ce%bf-%cf%87%ce%b1%cf%81%cf%84%ce%bf%ce%bd%cf%8c%ce%bc%ce%b9%cf%83%ce%bc%ce%b1-%ce%bc%ce%b5-%cf%84%ce%b1-%ce%b9%ce%b4%ce%b1%ce%bd%ce%b9%ce%ba%ce%ac/

http://archives.monde-diplomatique.gr/spip.php?article603

https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/52169_ayta-poy-lete-den-ginontai-poythena

https://agora.mfa.gr/infofiles/Bolivia%20Contribution%20to%20Greek%20Embassy%20Report%202016_febrero%202017%202%20ar.pdf      

https://edromos.gr/httes-kai-nikes-arthro-tou-alvaro-garcia-linera/  

https://www.elaliberta.gr/%CE%B4%CE%B9%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%AE/%CE%BB%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%AE- %CE%B1%CE%BC%CE%B5%CF%81%CE%B9%CE%BA%CE%AE/5840-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%B7-%C2%AB%CE%B4%CE%B9%CE%B1%CE%B4%CE%B9%CE%BA%CE%B1%CF%83%CE%AF%CE%B1-%CE%B1%CE%BB%CE%BB%CE%B1%CE%B3%CE%AE%CF%82%C2%BB-%CF%83%CF%84%CE%BF-%CF%80%CF%81%CE%B1%CE%BE%CE%B9%CE%BA%CF%8C%CF%80%CE%B7%CE%BC%CE%B1-%CF%83%CE%BA%CE%B5%CF%80%CF%84%CF%8C%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CE%B9-%CF%84%CE%B7-%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B2%CE%AF%CE%B1-%CE%BC%CE%B5-%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%88%CF%85%CF%87%CE%AE-%CF%83%CF%84%CE%BF-%CF%83%CF%84%CF%8C%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-dami%C3%A1n-andrada

http://epohi.gr/synenteuxh-me-ton-antiproedro-ths-volivias-alvaro-garsia-linera/

https://www.ethnos.gr/kosmos/28672_montelo-morales-oligarkis-afthonia-kai-afthoni-parapliroforisi  

https://thepressproject.gr/i-volivia-tou-evo-ke-i-apikiokratia/      

https://thepressproject.gr/to-misos-gia-ton-indiano/  

https://www.rizospastis.gr/story.do?id=3483085

https://www.rizospastis.gr/story.do?id=4876789  

https://www.alfavita.gr/kosmos/194134_bolibia-1-ekat-enilikes-ypohreotika-tha-mathoyn-grammata

http://prensa-rebelde.blogspot.com/2018/12/193.html      

https://enallaktikidrasi.com/2014/12/evo-morale-to-success-story-enos-aytoxthonos-kokalero/  

https://www.enainstitute.org/%CE%BF-%CE%AD%CE%B2%CE%BF-%CE%BC%CE%BF%CF%81%CE%AC%CE%BB%CE%B5%CF%82-%CE%B7-%CF%80%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%81%CE%B1%CF%84%CF%83%CE%B9%CF%83%CE%BC%CE%BF%CF%8D/  

https://net.xekinima.org/bolibia-ethnikopoiisi-i-epanadiapragmateysi/

https://atexnos.gr/%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B2%CE%AF%CE%B1-%CE%BC%CE%BF%CF%81%CE%AC%CE%BB%CE%B5%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%AF-%CE%BE%CF%85%CF%81%CE%BF%CF%8D-%CE%B1%CE%BA%CE%BC%CE%AE%CF%82-%CE%BC/     https://slpress.gr/oikonomia/volivia-ta-exi-quot-egklimata-quot-toy-proedroy-morales/

https://rproject.gr/article/mia-kritiki-stin-omilia-toy-linera-kratos-epanastasi-kai-oikodomisi-tis-igemonias                                                                           

https://www.rizospastis.gr/story.do?id=3803401                     

https://www.in.gr/2006/05/17/world/meta-tis-ethnikopoiiseis-wra-agrotikis-metarrythmisis-apo-ton-proedro-tis-bolibias                                                             

https://www.rizospastis.gr/story.do?id=3406385  

https://www.kathimerini.gr/253402/article/epikairothta/kosmos/orgismenoi-akthmones-eisevalan-sto-koinovoylio-ths-vrazilias                                                                                                                        

http://prensa-rebelde.blogspot.com/2016/09/e.html?m=1 http://eek.gr/index.php/international/4419-i-taksiki-pali-sti-volivia                        

https://edromos.gr/volivia-10-apantiseis-gia-thn-sygkrousi-me-tous-synetairistes-metalloryxous/

https://parapoda.wordpress.com/tag/%CF%80%CE%BF%CE%BB%CF%85%CE%B5%CE%B8%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CF%8C-%CE%BA%CF%81%CE%AC%CF%84%CE%BF%CF%82-%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B2%CE%AF%CE%B1%CF%82/

https://www.imerodromos.gr/volivia-dolofonia-ypoyrgoy-apo-apergoys/http://prensa-rebelde.blogspot.com/2016/09/e.html?m=1                                            

https://www.efsyn.gr/kosmos/maties-ston-kosmo/edo-latiniki-ameriki/80865_ta-oria-ton-koinonikon-symmahion                

http://www.avgi.gr/article/10807/10411121/-ithagenes-sosialismos-kai-mana-ge-morales-linera-kai-plebeiake-dyname                                                                 

http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=157565 http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=319444                          

https://www.sansimera.gr/worldays/264 https://www.foreignaffairs.gr/articles/68492/nicholas-fromherz/i-anodos-kai-i-ptosi-toy-ebo-morales.

https://atexnos.gr/%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B2%CE%AF%CE%B1-%CE%BC%CE%BF%CF%81%CE%AC%CE%BB%CE%B5%CF%82-%CE%B5%CF%80%CE%AF-%CE%BE%CF%85%CF%81%CE%BF%CF%8D-%CE%B1%CE%BA%CE%BC%CE%AE%CF%82-%CE%BC/    

http://net.xekinima.org/bolibia-epanastasi-kai-antepanastasi/  

https://www.rizospastis.gr/story.do?id=5054693               

http://www.enet.gr/?i=news.el.article&id=224627            

https://www.capital.gr/diethni/3396081/bolibia-meta-apo-11-xronia-orizei-presbeuti-stis-ipa  

https://www.rizospastis.gr/story.do?id=5087409                                                                                

https://e-aristera.gr/%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B3%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%AF%CE%B1-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B7%CF%80%CE%B1-%CF%83%CF%80%CF%81%CF%8E%CF%87%CE%BD%CE%BF%CF%85%CE%BD-%CF%84%CE%B7-%CE%B2%CE%BF%CE%BB%CE%B9%CE%B2%CE%AF/   https://www.tanea.gr/2008/09/22/opinions/proswpa-italos-neofasistas-sti-bolibia/

https://www.tanea.gr/2008/05/06/world/oi-ploysioi-psifisan-aytonomia/

https://net.xekinima.org/bolibia-dimopsifisma-gia-tin-aytonomisi-tis-santa-cruz/

http://archives.monde-diplomatique.gr/spip.php?article126

https://www.tanea.gr/2008/09/15/world/dekades-nekroi-se-sygkroyseis-sti-bolibia/

https://www.kathimerini.gr/331161/article/epikairothta/kosmos/to-dhmoyhfisma-efere-dixasmo-sth-volivia                                                                                               

https://info-war.gr/den-ypirxe-notheia-stis-ekloges-tis-vol/ https://sputniknews.gr/apopseis/201911115203168-volivia-/          

https://edromos.gr/praksikopima-sti-volivia/                           

 https://www.tovima.gr/2008/11/25/finance/kai-ta-oryxeia-tha-ethnikopoiisei-o-morales/

https://poli-k.net/volivia-oikonomiki-politiki-praxikopima/               

      

Δημοφιλή νέα...

Πληροφορίες για τα cookies

Τα cookies είναι σύντομες αναφορές που αποστέλλονται και αποθηκεύονται στον σκληρό δίσκο του υπολογιστή του χρήστη μέσω του προγράμματος περιήγησης όταν αυτό συνδέεται στο Ιντερνέτ. Τα cookies μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τη συλλογή και αποθήκευση δεδομένων του χρήστη όσο αυτός είναι συνδεδεμένος, για να του παράσχουν τις ζητούμενες υπηρεσίες και που ορισμένες φορές τείνουν να μην διατηρούν. Τα cookies μπορεί να είναι τα ίδια ή άλλων:

  • Technical cookies (τεχνικά cookies) που διευκολύνουν την πλοήγηση των χρηστών και τη χρήση των διαφόρων επιλογών ή υπηρεσιών που προσφέρονται από τον ιστό, όπως προσδιορίζουν τη συνεδρία, επιτρέπουν την πρόσβαση σε ορισμένες περιοχές, διευκολύνουν τις παραγγελίες & τις αγορές, συμπληρώνουν φόρμες & εγγραφές, παρέχουν ασφάλεια, διευκολύνουν λειτουργίες (βίντεο, κοινωνικά δίκτυα κλπ.).
  • Customization cookies (cookies προσαρμογής) που επιτρέπουν στους χρήστες να έχουν πρόσβαση στις υπηρεσίες σύμφωνα με τις προτιμήσεις τους (γλώσσα, πρόγραμμα πλοήγησης - browser, διαμόρφωση, κ.α.).
  • Analytical cookies (cookies ανάλυσης) που επιτρέπουν την ανώνυμη ανάλυση της συμπεριφοράς των χρηστών του Ιντερνέτ, επιτρέπουν την μέτρηση της δραστηριότητας του χρήστη και την ανάπτυξη προφίλ πλοήγησης για την βελτίωση των ιστότοπων.

Ως εκ τούτου, όταν έχετε πρόσβαση στον ιστότοπο μας, σύμφωνα με το Άρθρο 22 του Νόμου 34/2002 των Υπηρεσιών Κοινωνίας της Πληροφορίας, στην αναλυτική επεξεργασία των cookies ζητάμε τη συγκατάθεση σας για τη χρήση τους, με σκοπό να βελτιώσουμε τις υπηρεσίες μας. Χρησιμοποιούμε την υπηρεσία του Google Analytics για τη συλλογή ανώνυμων στατιστικών πληροφοριών όπως για παράδειγμα ο αριθμός των επισκεπτών στον ιστότοπο μας. Τα cookies που προστίθενται από την υπηρεσία Google Analytics διέπονται από τις πολιτικές απορρήτου του Google Analytics. Αν επιθυμείτε μπορείτε να απενεργοποιήσετε τα cookies από το Google Analytics.

Παρακαλούμε, σημειώστε ότι μπορείτε να ενεργοποιήσετε ή απενεργοποιήσετε τα cookies σύμφωνα με τις οδηγίες του προγράμματος πλοήγησης σας (browser).