Το βιολογικό ρίζωμα της ανθρώπινης ηθικής
Σπύρος Μανουσέλης«Γιατί, άραγε, να επιμένουμε σ’ έναν κόσμο όπου επικρατεί ένα αγεφύρωτο χάσμα, από τη μια μεριά όλες οι μορφές της ζωής και από την άλλη μόνο ο άνθρωπος;
Τι έκανε ο Δαρβίνος; Κατέλυσε το χάσμα. Εμείς, αντίθετα, προσπαθούμε να το κρατήσουμε», υποστηρίζει ο καθηγητής Λ. Ζούρος.• Στο πρόσφατο βιβλίο σας «Σε αναζήτηση σκοπού σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό», υποστηρίζετε ότι η σύγχρονη εξελικτική θεωρία είναι σε θέση να εξηγήσει την προέλευση της ηθικής συμπεριφοράς και παρουσιάζετε τους πιθανούς βιολογικούς μηχανισμούς που τη δημιουργούν. Γιατί θεωρείτε απαραίτητη τη διεύρυνση της βιολογικής έρευνας ώστε να συμπεριλάβει τη διαχρονική ανάγκη του είδους μας για ηθική; Και ποιες συνέπειες θα έχει για τα ανθρώπινα ήθη η συνειδητοποίηση ότι αποτελούν το προϊόν μιας, εξ ορισμού, τυφλής και άσκοπης εξελικτικής διεργασίας;
Στο βιβλίο με τη λέξη «ηθική» εννοώ ένα σύνολο κανόνων συμπεριφοράς. Για άλλους η λέξη σημαίνει πολλά περισσότερα. Θεωρώ ότι η συμπεριφορά είναι εκ του κόσμου τούτου για τον κόσμο τούτον, αποτελεί, δηλαδή, φυσικό χαρακτηριστικό για κάθε μορφή ζωής, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου. Αν δεν τη θεωρήσω ως φυσικό προϊόν, τότε αυτομάτως την τοποθετώ έξω από τον χώρο της επιστήμης και το βιβλίο μου είναι «εκτός θέματος», αφού από την αρχή ξεκαθαρίζω ότι θα καταπιαστώ με την ηθική που επιδέχεται επιστημονική προσέγγιση.
Θα μπορούσε βέβαια κάποιος να ισχυριστεί ότι αυτό αποτελεί μια αξιωματική θέση. Για να συμφωνήσω θα πρέπει να με πείσει ότι υπάρχει και άλλος, μη επιστημονικά ανιχνεύσιμος, δρόμος προς την ηθική. Νομίζω όμως ότι αυτή η θέση είναι περισσότερο «αξιωματική» από τη δική μου.
Για παράδειγμα, κάποιες ράτσες σκυλιών είναι πιο υποτακτικές, πιο πιστές, πιο φιλικές από κάποιες άλλες. Και δεν αμφιβάλλουμε ότι αυτά αποτελούν φυσικά χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς των σκύλων, γιατί κληρονομούνται με την ίδια πιστότητα όπως και το χρώμα των μαλλιών τους.
Ισως κάποιοι να διαμαρτυρηθούν ότι βάζω τον άνθρωπο στην ίδια «μοίρα» με τον σκύλο! Θα κρατήσω τη «σκληρή» γραμμή και θα τους αντιτείνω: γιατί όχι; Στο ερώτημα αυτό αναμένω μια απάντηση που δεν θα ερωτοτροπεί με υπερβατικές ανησυχίες. Γιατί, άραγε, να επιμένουμε σ’ έναν κόσμο όπου επικρατεί ένα αγεφύρωτο χάσμα, από τη μια μεριά όλες οι μορφές της ζωής και από την άλλη μόνο ο άνθρωπος;
Τι έκανε ο Δαρβίνος; Κατέλυσε το χάσμα. Εμείς, αντίθετα, προσπαθούμε να το κρατήσουμε. Μολονότι ξέρουμε ότι αυτό δεν ισχύει για το πώς κυκλοφορεί το αίμα στις φλέβες μας, επιμένουμε ότι ισχύει για τον «πνευματικό μας κόσμο», οτιδήποτε κι αν αυτό σημαίνει. Ποια από τις δύο θέσεις που ανέφερα προηγουμένως είναι πιο συνεπής με την πορεία της βιολογικής μας ιστορίας; Μήπως, εντέλει, αυτή που εγώ πρεσβεύω δεν είναι καν αξιωματική, αλλά η μόνη δυνατή;
Οσο για το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, ας πάμε πίσω στο 1859 όταν δημοσιεύτηκε το καταλυτικό βιβλίο του Δαρβίνου «Περί της καταγωγής των ειδών». Και τότε τέθηκε ακριβώς η ίδια εναγώνια ερώτηση με αυτήν που θέτετε. Ρωτώ: είμαστε χειρότεροι σαν κοινωνία τώρα που γνωρίζουμε ότι ο άνθρωπος και ο χιμπατζής είχαν έναν κοινό πρόγονο που έζησε πριν από περίπου 6 εκατομμύρια χρόνια; Η απάντησή μου είναι ότι είμαστε καλύτεροι.
• Ως βιολόγος καταφεύγετε στην εξελικτική θεωρία για να εξηγήσετε την προέλευση και την παρουσία όλων των βιολογικών φαινομένων, άρα και των ανθρώπινων. Υπάρχουν άραγε κάποιες ιδιαίτερες ανθρώπινες συμπεριφορές -ατομικές ή συλλογικές- που είτε εξαιρούνται από αυτήν την εξηγητική αρχή είτε δεν επιδέχονται (ακόμη;) μια εξελικτική ερμηνεία;
Η σύντομη απάντηση είναι όχι. Θα πρέπει όμως να κάνω μια διευκρίνιση. Στην ερώτησή σας αντικαθιστώ το «εξελικτική ερμηνεία» με το «επιστημονική ερμηνεία». Αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει άλλος επιστημονικός δρόμος να ερμηνεύσουμε οποιαδήποτε ιδιότητα της ζωής παρά μόνο μέσα από την εξέλιξη.
Για να εξαιρέσω κάποιες ανθρώπινες δραστηριότητες θα πρέπει να δεχτώ ότι δεν εμπίπτουν στο φαινόμενο της ζωής. Αυτό μας οδηγεί στην προηγούμενη ερώτηση. Φυσικά, δεν μπορώ να αποκλείσω ότι κάποια στιγμή θα προκύψει ένα εντελώς διαφορετικό επεξηγηματικό μοντέλο. Στην επιστήμη δεν μιλούμε με βεβαιότητες. Πάντως, μέχρι σήμερα το εξελικτικό μοντέλο έχει αποδειχτεί τόσο ισχυρό όσο πολύ λίγες άλλες θεωρίες στο σύνολο των επιστημών.
• Η Κοινωνιοβιολογία επιθυμεί να ενοποιήσει τις νέες βιολογικές εξηγήσεις της «ανθρώπινης κατάστασης» με τις ανθρωπολογικές-κοινωνιολογικές εξηγήσεις. Αυτήν όμως την πολυπόθητη γνωστική και πολιτισμική ενοποίηση επιχειρεί να την πραγματοποιήσει με τα μέσα που διαθέτει: μέσω δηλαδή της αναγωγής όλων των ανθρωπολογικών και κοινωνικών φαινομένων στην εξέλιξη και τη λειτουργία των... γονιδίων μας. Πόσο νόμιμη είναι αυτή η απλουστευτική «αναγωγή» με βάση όσα ξέρουμε σήμερα για την περίπλοκη οργάνωση των γονιδιωμάτων αλλά και την επιγενετική έκφραση των γονιδίων;
Η αναγωγή, ως επιστημονικό εργαλείο, έχει τελευταία πάρει, κακώς κατά τη γνώμη μου, μια υποτιμητική χροιά. Θεωρώ ότι το δίλημμα αναγωγισμός ή ολισμός είναι λανθασμένο και επιζήμιο.
Οταν πάμε το αυτοκίνητό μας στο συνεργείο, θέλουμε ο τεχνίτης να ξέρει πώς θα διαλύσει και θα ανασυνθέσει τη μηχανή – είμαστε αναγωγιστές. Ο σχεδιαστής ενός νέου μοντέλου αυτοκινήτου πρέπει να ξέρει πώς η αλλαγή στον όγκο της μηχανής θα επηρεάσει τον σχεδιασμό του κιβωτίου ταχυτήτων – είναι ολιστής.
Στην επιστήμη όταν έχουμε να επιλέξουμε μεταξύ μιας θεωρίας που εξηγεί κάποια φαινόμενα με ακρίβεια 98% και μιας άλλης που εξηγεί πολύ περισσότερα φαινόμενα με ακρίβεια 80%, προτιμούμε τη δεύτερη.
Οσο πιο σύνθετο είναι ένα φαινόμενο τόσο ο τυχαιοκρατικός παράγων γίνεται σημαντικότερος και τόσο η επιμονή μας για ακρίβεια δεν έχει νόημα. Να πετάξω στον κάλαθο των αχρήστων τη Φυσική επειδή δεν μπορεί να μου πει τι άνεμος και με πόση δύναμη θα χτυπήσει το παραθυρόφυλλο του γραφείου μου στις επόμενες τέσσερις ώρες;
Φοβάμαι ότι ένα μεγάλο μέρος της πολεμικής κατά της Κοινωνιοβιολογίας στηρίζεται τελικά σ’ αυτήν την παρεξήγηση. Θα πρέπει να τη δούμε ως ένα μοντέλο που επιχειρεί να ερμηνεύσει το 80% του φαινομένου. Τι εμπίπτει σ’ αυτό το 80%; Θα έλεγα: η ζήλια, ο ανταγωνισμός, η δειλία, κάποιες ικανότητες στα μαθηματικά και τις τέχνες (και φυσικά ο έρωτας και η γονική αφοσίωση). Δεν εμπίπτει ίσως η συγκίνηση μπροστά σ’ έναν ζωγραφικό πίνακα ή ένα έργο τέχνης.
Είμαι βέβαιος ότι θα συμφωνούσατε ότι αποτελεί ένα είδος πισώπλατου μαχαιρώματος όταν κατηγορούνται οι γενετιστές ότι υποτιμούν τη δύναμη του περιβάλλοντος και της ανατροφής, αφού αυτοί ήταν οι πρώτοι που μίλησαν για τον «φαινότυπο» (το τι είμαστε ανά πάσα στιγμή) ως προϊόν των γονιδίων και των εμπειριών στις οποίες είμαστε εκτεθειμένοι από τη στιγμή που γεννιόμαστε.
Ασφαλώς η Κοινωνιοβιολογία οφείλει να αναγνωρίσει την πολυπλοκότητα της λειτουργίας του γονιδιώματος, συμπεριλαμβανομένης της επιγενετικής έκφρασης. Αν μείνει στο γονίδιο όπως το ξέραμε το 1970, θα χάσει το τρένο. Ομως, αυτός ο κίνδυνος είναι μεγαλύτερος και για έναν άλλον πολύ διαφορετικό λόγο.
Στο προηγούμενο βιβλίο μου «Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο» αναφέρομαι εκτενώς στην εξέλιξη ως ένα ταξίδι της πληροφορίας στον χρόνο, αρκεί αυτή η πληροφορία να έχει τα χαρακτηριστικά: α) της διάχυσης και του περάσματος από γενιά σε γενιά, β) της μεταβλητότητας και γ) του ανταγωνισμού και εκτόπισης της μιας μορφής από την άλλη.
Οι λέξεις της ανθρώπινης γλώσσας έχουν επίσης αυτά τα τρία δαρβινικά χαρακτηριστικά: περνούν από άτομο σε άτομο, αλλάζουν και τελικά μια μορφή μπορεί να επικρατήσει και να εξαφανίσει μια άλλη. Συνεπώς, η γλώσσα ακολουθεί μια δαρβινική εξέλιξη. Ομως, δεν είναι γραμμένη στα γονίδιά μας! Η Κοινωνιοβιολογία δεν πρέπει επ’ ουδενί να θυσιάσει τις άλλες μορφές πληροφορίας στον βωμό της γενετικής πληροφορίας.
• Γνωρίζουμε ότι η γενετική-γονιδιακή ποικιλομορφία μεταξύ διαφορετικών και γεωγραφικά απομονωμένων ανθρώπινων πληθυσμών είναι μικρή σε σύγκριση με τη γενετική ποικιλομορφία μεταξύ ατόμων του ίδιου πληθυσμού, η οποία αναλογικά είναι πολύ μεγαλύτερη. Πώς εξηγείται «κοινωνιοβιολογικά» η σημερινή έξαρση των ρατσιστικών προκαταλήψεων και των εθνοκεντρικών ιδεοληψιών;
Συχνά διατυπώνεται το ερώτημα: αν είμαστε γενετικά προδιατεθειμένοι να πιστεύουμε, τότε γιατί δεν είμαστε όλοι πιστοί στον ίδιο βαθμό; Ενώ δεχόμαστε τον γενετικό πολυμορφισμό για το χρώμα των ματιών μας, δεν ισχύει το ίδιο για τα «ψυχολογικά» και τα «πνευματικά» μας χαρακτηριστικά.
Ομως, ο γενετικός πολυμορφισμός είναι καθολικός, πρώτον, λόγω του αναπόφευκτου φαινομένου της μετάλλαξης και, δεύτερον (και κυρίως), γιατί εναλλακτικές μορφές του ιδίου γονιδίου ευνοούνται κάτω από διαφορετικές συνθήκες. Σε κάποια κλίματα επικράτησε η γενετική πληροφορία για ανοιχτόχρωμη επιδερμίδα, σε κάποια άλλα η εναλλακτική της μορφή για μελαψή.
Αυτοί οι μεγα-παράγοντες που ευθύνονται για τις διαφορές μεταξύ πληθυσμών είναι πολύ λιγότεροι μπροστά στην πληθώρα των μικρο-παραγόντων που συναντά κανείς μέσα σε έναν πληθυσμό (διεκδίκηση τροφής, συντρόφου, ζωτικού χώρου κτλ), με αποτέλεσμα οι διαφορές μεταξύ ατόμων μέσα στον ίδιο πληθυσμό να είναι όντως πολύ περισσότερες (αν όχι εντονότερες) από τις διαφορές μεταξύ πληθυσμών.
Αν εστιάσουμε στον ρατσισμό, σύμφωνα με το παραπάνω σκεπτικό, θα υπάρχει πάντα, σε κάποιο ποσοστό, η προδιάθεση για διακρίσεις (ο γενετικός πολυμορφισμός), όμως οι κοινωνικές συνθήκες μπορούν να μειώσουν τη συχνότητά της και οφείλουν σίγουρα να αποτρέπουν την έκφρασή της. Στα βιβλία μου τονίζω ότι, μέσω του κοινωνικού ιστού, ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να αποτρέπει τις γενετικές προδιαγραφές από το να δημιουργούν κοινωνικά τετελεσμένα.
• Ο Θ. Ντομπζάνσι, ένας από τους πρωτεργάτες της «ορθόδοξης» νεοδαρβινικής θεωρίας, έλεγε: «Τίποτα δεν έχει νόημα στη βιολογία παρά μόνο υπό το φως της εξέλιξης». Αυτή η βαρυσήμαντη ρήση δεν ισχύει άραγε και για την ίδια την εξελικτική θεωρία; Ποια προβλέπετε (ή ελπίζετε) ότι θα είναι, στο ορατό μέλλον, η εξέλιξη της κυρίαρχης, μέχρι σήμερα, εξελικτικής θεωρίας;
Είναι πολύ σημαντικό να κάνουμε τη διάκριση μεταξύ του γεγονότος της εξέλιξης και του ερμηνευτικού μοντέλου που το εξηγεί. Δεν θεωρώ υπερβολή να ισχυριστώ ότι το γεγονός της εξέλιξης είναι τόσο θεμελιωμένο όσο και η περιστροφή της Γης γύρω από τον Ηλιο. Οσο για το ερμηνευτικό μοντέλο, δηλαδή τον μηχανισμό της εξέλιξης, αλίμονο αν το θεωρήσουμε αλάθητο ή πλήρες. Τότε θα ήταν δόγμα, όχι επιστήμη!
Οσο για το δεύτερο σκέλος της ερώτησής σας, νομίζω ότι ο χώρος που γνωρίζουμε λιγότερο από κάθε άλλον είναι το πώς δουλεύει ο εγκέφαλος. Αυτό είναι σήμερα το πιο δύσκολο και το πιο σημαντικό μέτωπο, όχι μόνο της βιολογίας αλλά και της επιστήμης συνολικά.
Τα μαθήματα που θα αντλήσουμε από την εξερεύνηση του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος γενικότερα θα φωτίσουν τον μηχανισμό και την ιστορία της εξέλιξης όσο καμιά άλλη επιστημονική επανάσταση. Κάτι που το γνωρίζουν καλά οι αναγνώστες της στήλης σας στην οποία παρουσιάζονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο οι εντυπωσιακές κατακτήσεις των Νευροεπιστημών.
Εντούτοις, είμαι βέβαιος ότι δεν πρόκειται να διαψεύσουν το γεγονός της εξέλιξης. Πριν από λίγες εβδομάδες ο Ρίτσαρντ Λιούοντιν (Richard Lewontin), καθηγητής μου και από τους λαμπρότερους εξελικτικούς εν ζωή, μου εξομολογήθηκε τον φόβο του ότι το πώς δουλεύει ο εγκέφαλός μας είναι ένα τόσο δύσκολο πρόβλημα που το είδος μας μπορεί να εξαφανιστεί πριν προλάβει να το λύσει. Ας ελπίσουμε ότι θα διαψευστεί.
Ποιος είναι
Ο Λευτέρης Ζούρος είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, ιδρυτικό μέλος του προγράμματος μεταπτυχιακών σπουδών «Βιοηθική» του ιδίου Πανεπιστημίου και αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Δίδαξε γενετική και εξελικτική βιολογία στο Πανεπιστήμιο Dalhousie του Καναδά και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Διετέλεσε διευθυντής του Ινστιτούτου Θαλάσσιας Βιολογίας Κρήτης. Συγγραφέας δύο αξιόλογων βιβλίων, του «Ας συμφιλιωθούμε με τον Δαρβίνο» και πρόσφατα του «Σε αναζήτηση σκοπού σε έναν κόσμο χωρίς σκοπό», που κυκλοφορούν από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
