Για την κριτική υπεράσπιση της Ουτοπίας (γράφει ο Παύλος Μουρουζίδης)
Μετά τις καταρρεύσεις του υπαρκτού σοσιαλισμού, στο στόχαστρο μαζί με τον κομμουνισμό μπήκε και κάθε έννοια Ουτοπίας.
Πληθώρα άρθρων και άπειρο μελάνι χύνεται ώστε να «τεκμηριωθεί» η υποβολιμαία και ιδεολογικά επικαθορισμένη άποψη πως η ήττα του κομμουνισμού πρέπει να θεωρηθεί ως ήττα της Ουτοπίας και της ουτοπικά εμπνευσμένης πράξης.
Στην Ουτοπία χρεώνεται η μήτρα του ολοκληρωτισμού, με την αιτιολογία πως προκειμένου να γεφυρωθεί το χάσμα ανάμεσα σε θεωρία και πράξη, οι «ουτοπικοί» (αναρχικοί, κομμουνιστές κλπ) ωθούνται στην απάνθρωπη βία και στην ολόπλευρη καταπίεση, δηλαδή στον ολοκληρωτισμό.
Η παραπάνω άποψη υπεραμύνεται και προβάλλει μια μεταμοντέρνα πολιτική άρνησης κάθε δεσμευτικής στάσης ή πολιτικής και έτσι θεωρείται πως διασφαλίζει μια “φιλάνθρωπη” πολιτική. Πρόκειται για τη βασική επιχειρηματολογία του δόγματος TINA (There Is No Alternative), το οποίο επιδιώκει να καταδικάσει σε χαμηλές πτήσης κυνικού ρεαλισμού και να ακυρώσει κάθε πρόθεση αλλαγής του εκμεταλλευτικού καπιταλιστικού σχηματισμού. Το παραπάνω επιχείρημα είναι παντελώς αίολο, αν αναλογιστεί κανείς πως αγώνες που διόλου δεν έγιναν με σκοπό την πραγμάτωση μιας Ουτοπίας, στοίχισαν πολύ περισσότερα θύματα από τα υποτιθέμενα εγκλήματα των ουτοπιστών (πχ παγκόσμιοι πόλεμοι). Όπως μας υπενθυμίζει ο υπεράνω κομμουνιστικής υποψίας Π. Κονδύλης,
«είναι εξαιρετικά δύσκολο να βρει κανείς έστω και μία μορφή βίας ή αγριότητας, η οποία να είχε διαπραχθεί αποκλειστικά στο όνομα μας Ουτοπίας και όχι κατά την επιδίωξη αυτοκρατορικών, εθνικών, θρησκευτικών, φυλετικών ή άλλων σκοπών υπαγορευόμενων από την πολιτική μας ισχύος.»
Εδώ πρέπει να παρατηρήσουμε και κάτι ακόμη. Η υπεραπλουστευτική, παιδαριώδης θεωρία περί Βίας η οποία ασκείται στο όνομα της Ουτοπίας, ούτε μπορεί ούτε πρέπει να αποδίδεται άμεσα και αποκλειστικά στην επιδίωξη πραγμάτωσης της Ουτοπίας.
Μας επισημαίνει πάλι ο Π. Κονδύλης, η βίαιη κολλεκτιβοποίηση και η ραγδαία εκβιομηχάνιση στην πρώην Σοβιετική Ένωση, οι οποίες συχνά μνημονεύονται ως η κορύφωση της ουτοπικής αναλγησίας και ωμότητας, επιχειρήθηκαν – όπως άλλωστε προκύπτει από σαφείς και επανειλημμένες δηλώσεις της τοτινής σοβιετικής ηγεσίας – επειδή αναμενόταν, και δικαιολογημένα, ένας μεγάλος πόλεμος· το εγχείρημα στηρίχθηκε δηλαδή στον νηφάλιο πολιτικό υπολογισμό ότι χωρίς ισχυρή βαριά βιομηχανία και μαζικό στρατό, η Σοβιετική Ένωση δεν θα είχε καμιά ελπίδα να τα βγάλει πέρα με τους βιομηχανικά προηγμένους εχθρούς. Στη δεδομένη στιγμή η κοσμοϊστορική νίκη μας Σοβιετικής Ένωσης πάνω στην εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία, κατέστη δυνατή μόνο εξαιτίας της ραγδαίας εκβιομηχάνισης και της βίαιης κολεκτιβοποίησης. (Κονδύλης, 1992)
Όπως έωλο είναι και το επιχείρημα πως ο σοσιαλισμός κατέρρευσε επειδή είναι Ουτοπικός. Ίσα-ίσα, φρονούμε πως επειδή ακριβώς δεν είναι Ουτοπική η δυνατότητα πραγμάτωσής του, ακριβώς γι’ αυτό πολεμήθηκε τόσο λυσσαλέα, σε αντίθεση με τις μακροβιότερες Ουτοπίες του χριστιανισμού και του φιλελευθερισμού, οι οποίες παραμένουν κραταιές και ισχυρές παρά τις κραυγαλέα Ουτοπικές τους επιδιώξεις. Εύστοχα επισημαίνει ο Π. Κονδύλης πως και σ’ αυτή την περίπτωση, τα πρωτεία των πρωταρχικών αιτίων ανήκουν στην πρακτική πολιτική:
«ο κομμουνισμός συγκροτήθηκε ιστορικά ως φαινόμενο της πρακτικής πολιτικής και όχι ως ουτοπία, έτσι και η κατάρρευση του δεν οφείλεται στην αφλογιστία της ουτοπικής επαγγελίας καθ’ εαυτής, παρά σε λόγους πρακτικής πολιτικής, οι οποίοι θα μπορούσαν να έχουν γονατίσει και οποιαδήποτε άλλη αυτοκρατορία». (Κονδύλης, 1992)
Η ιδρυτική άλλωστε πράξη του Αμερικάνικού έθνους ήταν αυτή η χιλιαστική υπόσχεση του «νέου κόσμου», της «καθαρής Αμερικής». Οι ένοπλοι ιεραπόστολοι της σύγχρονης Δύσης εφορμήσανε στη Γιουγκοσλαβία, στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, ένα μεσσιανικό πρόγραμμα «διαφώτισης», «εκσυγχρονισμού» και «εκδημοκρατισμού».
Ο ουτοπικός φιλελευθερισμός που καταρρέει στις μέρες μας κάτω από το βάρος των αλλεπάλληλων και ιστορικά αποτυχημένων επεμβάσεών του, συνεχίζει με τις εξαγγελίες του και στη νεο-μακαρθική περίοδο στην οποία εισερχόμαστε με τον πόλεμο στην Ουκρανία.
Όπως και να χει η μεγάλη συνεισφορά της Ουτοπίας είναι ακριβώς αυτή η φαντασιακή της διάσταση, όχι τόσο η πραγματοποίηση μιας υπόσχεσης όσο αυτή η ανίχνευση της δυνατότητας μιας ελπιδοφόρας προοπτικής.
Η Ουτοπία χωρίς να ανήκει στο πεδίο του άμεσα εφικτού αλλά σ’ αυτό του δυνητικού, εισάγει στον κόσμο μας αυτό που είναι τυπικά αδιανόητο μεν, αλλά επαναστατικά ρεαλιστικό. Για τη διττή όμως λειτουργία της ουτοπίας και την αναγκαία, επιστημονική επαναδιατύπωση και ανασυγκρότησή της, (κάτι που αφορά την πρακτική πολιτική και θεωρία του εργατικού κινήματος), θα επανέλθουμε.
*Κονδύλης,Π.(1992),Η ηδονή, η ισχύς, η ουτοπία, Αθήνα, εκδόσεις Στιγμή
Πτολεμαΐδα, 22-10-2022
