“Ήττα και Περηφάνια”: η συλλογική γραφή της εργατικής ζωής και του αγώνα [ της Εύης Κουτρουμπάκη* ]

Ο Παύλος Μουρουζίδης μάς συστήθηκε λογοτεχνικά με ‘’Τα Σκαρπίνια’’ (Νησίδες 2017), μια συλλογή διηγημάτων αποτελούμενη από μικρές ιστορίες για τους ανθρώπους της δουλειάς και του μόχθου στα χρόνια της μεταπολεμικής Ελλάδας.

Με το ‘’Ήττα και Περηφάνια’’, ο συγγραφέας μπαίνει στα παπούτσια ενός εργάτη που πρωταγωνιστεί στη μεγάλη απεργία της ΔΕΗ τον Μάη του 1988 στην περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας.

Ήρωας του βιβλίου ο Αχιλλέας αλλά μαζί του και όλοι οι περιφερειακοί ήρωες του βιβλίου.

Ο Αχιλλέας, ένα νέο παιδί της επαρχίας, περνάει από τη ζωή του χωριού στην Αθήνα στα μηχανουργεία στα βαπόρια. Στη διάρκεια των ταξιδιών του, εκτός από το ότι γνωρίζει τον κόσμο, βρίσκει την ευκαιρία να διαβάσει λογοτεχνία και να μελετήσει τους κλασσικούς του μαρξισμού. Εμβαπτίζεται στα μεγάλα ιδεώδη της Αριστεράς και επιστρέφει στην πατρώα γη, στο εργοστάσιο. Στον ατμοηλεκτρικό σταθμό της Καρδιάς. Πρωταγωνιστεί στην απεργία του Μάη του 88. Μπροστάρης στις καταλήψεις και ανακαταλήψεις ηλεκτρικών σταθμών. σε όλες τις μέρες της απεργίας. Οι εργάτες αποφασίζουν να ρίξουν στη δεξαμενή της ΔΕΗ, στη Σφηκιά, ένα επανδρωμένο φουσκωτό, ώστε να αποτρέψουν –με κίνδυνο της ζωής τους– τη λειτουργία του σταθμού. Η απάντηση έρχεται με ελικόπτερα και βατραχανθρώπους. «Πνίξτε τους», είναι η άνωθεν εντολή. Σε κάθε πόλεμο δικαιολογούνται και κάποιες «παράπλευρες απώλειες».

Το εργατικό κίνημα, οι αγώνες τα ιδεώδη της Αριστεράς, οι μάχες, η ήττα αλλά και η περηφάνεια.

Το Ήττα και περηφάνια του Παύλου Μουρουζίδη θα μπορούσε να θεωρηθεί μυθιστόρημα δύο διαφορετικών οπτικών.

Αφενός θα μπορούσε να είναι ή μάλλον είναι ένα bildungsroman δηλαδή ένα μυθιστόρημα ενηλικίωσης, αν αναλογιστούμε τον Αχιλλέα και τα στάδια ωρίμανσης που περνά.

Από την άλλη όμως, το γεγονός ότι το βιβλίο βασίζεται σε πραγματικά γεγονότα, δηλαδή στη μεγάλη απεργία στη ΔΕΗ τον Μάη του ΄88 και για μια «ναυμαχία» στο λεκανοπέδιο της Δυτικής Μακεδονίας, το καθιστά ένα non fiction novel.

Όμως, δεν είναι μόνο οι κοινωνικές συγκρούσεις και η πάλη των τάξεων που απορροφά τον συγγραφέα.

Με μια νατουραλιστική πρωτοπρόσωπη   γραφή, ο Παύλος Μουρουζίδης, μιλά για τον έρωτα για τη ζωή στην εξοχή για τη φύση, και για όλον τον αφανή μικρόκοσμο της εργατιάς.

Βιωματική μυθιστορία,το βιβλίο αυτό, αποτελεί ένα υβρίδιο μεταξύ πραγματικότητας και φαντασίας.

Το ‘’Ήττα και περηφάνια’’ είναι μία διαδικασία μετασχηματισμού, η οποία διατηρεί την προσωπικότητα και την ιδεολογία του συγγραφέα.

Είναι μία διαδικασία ιδιοποίησης και μετ-εγγραφής ενός ιστορικού γεγονότος σε ένα κειμενικό περιβάλλον. Έτσι το ιστορικό γεγονός αποκτά μία πολυφωνική διάσταση, ένα περιβάλλον όπου υπάρχουν πολλαπλές φωνές, που συνηγορούν στην σπουδαιότητα του.

Ο Mikhail Bakhtin αναφέρεται στο διαλογικό χαρακτήρα της Λογοτεχνίας και στην πολυφωνία της γραφής, εννοώντας τη σχέση που αναπτύσσει το έργο και με το ιστορικό γεγονός αλλά και με τα προηγούμενα και σύγχρονά του ανάλογα έργα, όπως επίσης και με αυτά που θα έρθουν. Συγκεκριμένα τονίζει ότι τα στοιχεία του παρελθόντος ενσωματώνονται στην παροντική πραγματικότητα του συγγραφέα και αφομοιώνονται στο έργο, καθώς αποκτούν μία νέα δυναμική συνυφασμένη με τη σύγχρονη εποχή. Κατά τον ίδιο τρόπο, και τα μελλοντικά έργα θα είναι σε άμεση επικοινωνία με τα τωρινά και θα δημιουργήσουν μία σχέση διαλογικότητας:

Η σύγχρονη εποχή, με την καινούργια της εμπειρία, διατηρείται ως τρόπος θεώρησης των πραγμάτων, που έχει το βάθος του, την οξύτητά του, το εύρος του και τη ζωντάνιά του αλλά δεν είναι υποχρεωμένη να εισχωρήσει μέσα στο περιεχόμενο του μυθιστορήματος ως δύναμη που εκσυγχρονίζει και αλλοιώνει το παρελθόν. Γιατί κάθε σημαντική, σοβαρή, αναφορά στη σύγχρονη εποχή χρειάζεται μια γνήσια εικόνα του παρελθόντος, τη γνήσια άλλη γλώσσα ενός άλλου χρόνου.

Η Ελληνική ιστορία είναι βαθιά ριζωμένη στα εδάφη της λογοτεχνίας και έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης πολλών νεοελλήνων λογοτεχνών.

Η ανακύκλωση των ιστορικών γεγονότων ικανοποιεί την λογοτεχνική ανάγκη μέχρι και τις μέρες μας, με διάφορους τρόπους και για διάφορους λόγους.

Το ιστορικό γεγονός για τον Παύλο Μουρουζίδη, ως συγκεκριμένο πλαίσιο αντίληψης και συνείδησης,  του επέτρεψε να  «χαράξει»  την ολόδική του έκφραση.

Κατάφερε μέσα από τις παραμέτρους της ιστορικής δύναμης να μεταδώσει μηνύματα κωδικοποιημένα και κρυπτογραφημένα τα οποία πίσω από την αρχετυπική τους όψη εμπεριέχουν βαθιές έννοιες.

Με την καταγραφή της ναυμαχίας της Σφηκιάς έστησε συνειρμικές γέφυρες και δημιούργησε στο βιβλίο αυτό, καταστάσεις που εσωτερικά είναι συγγενικές με την ιστορία, και με συγκεκριμένο τρόπο εξυπηρετούν τους Λογοτεχνικούς του στόχους.

Το φάσμα της «εργατογνωσίας» του, είναι ευρύτατο. Το εργατικό κίνημα είναι ένας από τους διεισδυτικότερους φορείς της έκφρασης του.

Έτσι, με έναν τρόπο ολόδικο του, διαπλέκει την ιστορία με την ιδιωτική εμπειρία και την μνήμη με τον κοινωνικό προβληματισμό.

Το ιστορικό γεγονός συνυπάρχει μαζί με τον ύμνο της καθημερινότητας. Το ιστορικό γεγονός σε καμία περίπτωση δεν απαγορεύει στο συγγραφέα, την ένταξή του μέσα σε ένα καινούριο σημασιολογικό περιβάλλον.

Σύμφωνα με τους Brunel, Pichois, Rousseau, η λογοτεχνική εκδοχή ενός ιστορικού γεγονότος είναι αποτέλεσμα σύνθεσης των ιδεολογικών πιστεύω και των βιωμάτων του δημιουργού, των κοινωνικο-πολιτικών αντιλήψεων της εποχής του και του ιστορικού γίγνεσθαι, που επισφραγίζεται με το προσωπικό του ύφος και τα εκφραστικά του μέσα.

Όλα τα παραπάνω στοιχεία, αποτελούν τα μυθήματα, το σύνολο δηλαδή των δομικών και αφηγηματικών χαρακτηριστικών που συνιστούν μία εκδοχή.

Ο Lévi-Strauss τα ορίζει ως το συστατικό κύτταρο μιας ιστορίας, που μπορούν να ενεργοποιηθούν και να λειτουργήσουν σημασιολογικά μόνο όταν συναφθούν σε μεγαλύτερες ενότητες, με τέτοιον τρόπο ώστε να ευνοείται η δημιουργία μιας νέας αφήγησης, που θα συνδέεται με το ιστορικό γεγονός αλλά και θα διαφέρει από αυτό, χάρη ακριβώς στην ύπαρξη των μυθημάτων.

Με την εικονοποιητική δύναμη των μυθημάτων, ο Παύλος Μουρουζίδης προβάλλει τα νοήματα που επιθυμεί ο ίδιος.

Με αυτόν τον τρόπο επιτυγχάνει τη σύνδεση του ιστορικού παρελθόντος με τη συγγραφή.

 

Πρόθεση του συγγραφέα είναι να μεταφέρει και στις μέρες μας την ιστορία με την οποιαδήποτε φόρτιση που διαθέτει, να της αποδώσει, μαζί με το υπεριστορικό και ένα συγκεκριμένο ιστορικό νόημα και να δημιουργήσει διαύλους με το ιστορικό γεγονός.

Έτσι κι αλλιώς, η ιστορία «αποτελεί το κοινό απόθεμα, την κοινή «πρώτη ύλη» όλων των λογοτεχνιών και όλων των έργων».

Τα αυθεντικότερα δηλαδή έργα είναι αυτά που παραδίδονται ανεπιφύλακτα στο ιστορικό περιεχόμενο της εποχής τους, χωρίς να έχουν την αυθάδεια ότι βρίσκονται πάνω από αυτήν. Αυτά είναι η ιστοριογραφία της εποχής τους, που δεν έχει η ίδια συνείδηση του εαυτού της, και αυτό ακριβώς είναι που τα κάνει να μετέχουν στη γνώση.

Το λογοτεχνικό, λοιπόν, έργο ως αποτέλεσμα μορφής και ιδέας, ως προϊόν προσωπικής θέλησης και εποχής, εντάσσεται σε ένα ιστορικό πλαίσιο και δέχεται επιδράσεις από την κοινωνία της συγκεκριμένης εποχής.

Ο Παύλος Μουρουζίδης ως ενεργός πολίτης, εκτός από τις καταβολές που δέχτηκε, επηρεάστηκε παράλληλα και από το περιβάλλον στο οποίο έζησε.

Δέχτηκε επιδράσεις από την πραγματικότητα της τρέχουσας ζωής και από την ιδεολογία του.

Εφόσον το έργο του αποτελεί προσωπική έκφραση, καταθέτει μέσα σε αυτό τις αντιλήψεις του για τα πολιτικά και εργασιακά τεκταινόμενα της εποχής του, είτε με άμεσο είτε με έμμεσο τρόπο.

Είναι σαφές ότι ο κάθε συγγραφέας, επηρεάζεται, κατά το μάλλον ή ήττον, από την κοινωνία της εποχής του.

Γι’ αυτό, κάποιοι θεωρητικοί της λογοτεχνίας, μεταξύ των οποίων ο Goldmann και ο Bakhtin, αναφέρονται στον λογοτέχνη ως συλλογικό υποκείμενο και όχι ως ατομικό.

Τέτοιο συλλογικό ον είναι ο Παύλος Μουρουζίδης.

Ως μέλος της κοινωνίας, «κουβαλά » μέσα του καταβολές και βιώματα που ενυπάρχουν και στα άλλα μέλη της ίδιας κοινωνίας.

Αυτά αποτελούν στοιχεία της συλλογικής συνείδησης και όχι της ατομικής.

Ο Παύλος Μουρουζίδης λειτουργεί σε όλη του τη ζωή με βάση το συλλογικό δραν και σκέπτεσθαι και όχι ως μεμονωμένο άτομο.

Και με τον τρόπο του κατάφερε να αποδώσει μία διαχρονικότητα στα γεγονότα που προβάλλει, δεδομένου ότι η ιστορία με τα σύμβολά της αντιστέκεται στη φθορά και τη λήθη του χρόνου.

 

* Η Ε. Κουτρουμπάκη ειναι φιλόλογος στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, κριτικός λογοτεχνίας και συγγραφέας.