Αιανή Δήμου Κοζάνης (Από το βιβλίο του Βασίλη Αποστόλου “Οικισμοί Δήμου Κοζάνης")

Γενικά: Χτισμένος σε υψόμετρο 460 μ. στη διαδρομή Κοζάνη, Λευκόβρυση, Πρωτοχώρι, Λευκοπηγή, Κερασιά, Αιανή. Ορίστηκε ως ιστορική έδρα του δήμου Κοζάνης. Πλησιέστεροι οικισμοί Χρώμιο,

Ροδιανή. Καισάρεια, Κερασέα, Ρύμνιο.  Σε απόσταση 1,5 χλμ. από τη σύγχρονη κωμόπολη υπάρχει η αρχαία Αιανή με πλούσια ευρήματα. Ανήκει στη Δημοτική Ενότητα Αιανής, αποτελεί ιδία κοινότητα.

Με την απογραφή που πραγματοποιήθηκε από την Ελληνική Στατιστική Αρχή το 2011 από τους 71 κατοικημένους οικισμούς που απογράφηκαν  στο Δήμο Κοζάνης  η Αιανή ως προς τον πληθυσμό βρισκόταν στην 3η θέση.

Ο Κ.Γουναρόπουλος το 1872 στο περιοδικό «Πανδώρα» αναφέρει “Κάλλιανη, τρίωρον από Κοζάνης και 90 οικογένειες Ελλήνων».

Σύμφωνα με το οθωμανικό φορολογικό κατάστιχο του 1528 αριθμούσε 515 χριστιανικές εστίες και 4 μουσουλμανικές  (Τσότσος Ελιμειακά 64).

Αλωνισμός: Ο πρόεδρος της κ. Αιανής αναφέρει στο Νομάρχη ότι έλαβαν γνώσιν άπαντες οι κάτοικοι της Αιανής της διαταγής με την οποία ο αλωνισμός της τρεχούσης Γεωργικής περιόδου (1939) δεν θα επιτραπεί εντός του χωρίου.

Αρχαιολογικό Μουσείο: Ανηγέρθη την περίοδο 1992-2002. Το κτιριακό συγκρότημα έχει συνολική έκταση 4.500 τ.μ. με τον εκθεσιακό χώρο  (1000 τ.μ. περίπου).

Εκλογικά: Στις πρώτες βουλευτικές εκλογές 30-5-1915 οι άρρενες εκλογείς ψήφισαν στο 9ο εκλογικό κέντρο με τόπο ψηφοφορίας τον  νεόδμητον Ναόν Κάλλιανης.

Στον εκλογικό κατάλογο της Υποδιοικήσεως Κοζάνης του 1915 ήταν εγγεγραμμένοι 207 άρρενες εκλογείς.

Για το δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου 1935  ψήφισαν Βασιλευομένη Δημοκρατία 373. Αβασίλευτη 1.

Εκπαιδευτικά: Από επιθεώρηση του Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης στις 16-12-17: «Μονοτάξιον μικτόν δημοτ. Σχολείον. Μαθηταί εγγεγραμμένοι 66. Παρόντες 64 κατανεμόμενοι κατά τάξεις ως εξής: Α =30, Β=14, Γ=12, Δ =6, Ε =4. Το διδακτήριον είναι κοινοτικόν, παλαιόν και εν χώρω πανταχόθεν κεκλεισμένω. Είναι διηρημένον εις δύο αιθούσας. Εκ τούτων η μεν ανεπαρκή τον τε χώρον και φωτισμόν, χρησιμοποιείται ως αίθουσα παραδόσεως, η δε ως κατοικία του διδασκάλου. Η οροφή του απέχει του πατώματος δύο περίπου μέτρα. Τούτου ένεκεν οι χωρικοί έχουσιν ετοιμάση το απαιτούμενον υλικόν προς ίδρυσιν νέου σχολείου την προσεχή άνοιξιν. Υλικόν σχολείου: 2 θερμάστραι, 2 τράπεζαι, 2 χάρται, 1 μικρόν αριθμητήριον, 24 κινητά γράμματα (έργον του διδασκάλου), 10 θρανία παλαιού τύπου, 1 εικών  Βενιζέλου, 2 πίνακες, 1 ωρολόγιον, 2 καθίσματα, 1 κώδων και 1 εθνική σημαία. Αρχείον: Μαθητολόγιον, γεν. έλεγχος, κατάλογος προσκλήσεως, βιβλίον ύλης και βιβλίον πιστοποιητικών σπουδής, άπαντα καθαρογεγραμμένα και εν ζηλευτή τάξει. Ο δευτεροβάθμιος υποδιδάσκαλος κ. Χριστοδουλίδης τελειόφοιτος της 6ης της Μεγάλης του γένους σχολής, είναι τακτικότατος εις το έργον του, μεθοδικός, φιλότιμος και φίλεργος. Ο διδάσκαλος ούτος συναισθανόμενος την αποστολήν του εργάζεται μετά ζήλου και αφοσιώσεως προς το καθήκον του και διακρίνεται δια την τάξιν και την καλαισθησίαν των τε εγγράφων του και του αρχείου».

“Το διδακτήριον είναι άθλιον και από πάσης απόψεως ελεεινόν όχι μόνο το μέρος εις το οποίο κείται είναι εντελώς ακατάλληλον ως λίαν υγρόν, αλλά και το οίκημα θεωρείται ακατάλληλο. Η αίθουσα της παραδόσεως είναι εντελώς ανήλιος, έχουσα τα παράθυρα πολύ μικρά, αφ’ ετέρου δε τριγύρω την πεπαλαιωμένην εκκλησίαν και έτερα εκκλησιαστικά οικήματα, στερείται και του απαιτουμένου αερισμού. Ιδών την κατάστασιν ταύτην του διδακτηρίου, ηναγκάσθην να παραμείνω και την επομένην ημέραν (Κυριακήν) εν τω χωρίω οπότε μεταβάς εις την εκκλησίαν δια συγκινητικής και λίαν κολακευτικής προσλαλιάς συνέστησα τους κατοίκους την ταχείαν ανέγερσιν νέου  διδακτηρίου προς πρόληψιν εις τους επαπειλούντας τα τέκνα των κινδύνων της  μεταδόσεως διαφόρων επιδημικών ασθενειών υποσχεθείς ότι και το κράτος θα έλθη αρωγός” (18/12/1921).

Ο Επιθεωρητής των Δημοτικών Σχολείων στις 13  Ιουνίου 1922 διορίζει σχολική επιτροπή τους 1)Γεώρ. Τσαναμπετόπουλος  ως πρόεδρον 2)Παπαγιάννης Στόκας  ως ταμίας 3)Αστέριος Κοντού ως τρίτο μέλος.

Κάτοικοι 705, εγγεγραμμένοι άρρενες 58, θήλεις 24. Διδακτήριο παλαιόν, από πάσης απόψεως ακατάλληλο. Είναι στενόχωρο, σκοτεινό, ανήλιο, υγρό. Ανεγείρεται νέο, μέχρι τον Οκτώβριο θα αποπερατωθεί (18-27/4/1923).

Η Σχολική Επιτροπή κοινότητος Αιανής αναφέρει στο Νομάρχη ότι η ανοικοδόμηση της Νέας Σχολής έχει μήκος 24 μέτρα, βάθος δε 9 μέτρα. Άρχισε να κατασκευάζεται τον Οκτώβριο του 1922 οπότε ετέθησαν τα θεμέλια. Η κυρίως ανοικοδόμηση άρχισε το Σεπτέμβριο του 1923. Σύμφωνα με τον απολογισμό της σχολικής επιτροπής (16-11-24) τα έσοδα προέρχονταν από α) Πλεόνασμα ιεράς εκκλησίας ετών 1922-23 δρχ. 3735,10 β)Υπόλοιπον παραδοθέν από πρώην σχ. ταμεία δρχ. 2238 γ)Από ταμείον Κοζάνης εκ κοινοτικών φόρων δρχ. 8440 δ)Από εράνους των εν Αμερική ομοχωρίων μας 33.000 δρχ. ε)Κοινοτικοί έρανοι εις χρήμα 1505 δρχ. στ)Κοινοτικοί έρανοι εις σιτηρά 5228 δρχ. η)Δάνεια ληφθέντα δρχ. 1202. ‘Όλα τα χρήματα ξοδεύτηκαν για την ανέγερση της νέας Σχολής (ημερομίσθια, καρφιά, ασβεσταριά, σανίδια, παράθυρα)  (60/1393).

Σχολική επιτροπή (17-8-1928) κατά σειρά, πρόεδρος, ταμίας, μέλος: Ιω. Παπαδόπουλος, Αθ. Καρακούλας, Στεργ. Κύρινας.

Σχολική βιβλιοθήκη δεν υπάρχει, ούτε σχολικός κήπος. Εγγεγραμμένοι μαθητές 131, κατά την επιθεώρησιν 107. Μηνύθηκαν 10 γονείς και τιμωρήθηκαν δια προστίμου για μη τακτική φοίτηση μαθητών. Ελονοσία και επιδημικές ασθένειες μαστίζουν τους μαθητές (1933).

Εκ των υποχρεώσεων προς φοίτησιν δεν ενεγράφησαν δύο χρησιμοποιούμενοι υπό των γονέων σε κτηνοτροφικές εργασίες (21/10/36).

Διδακτήριον διτάξιον, νέο, υγιεινό. Η υπερβολική αύξηση των μαθητών το καθιστά ανεπαρκές. Έχει μικρά αυλή. Στερείται αφοδευτηρίων. Επαρκής αριθμός θρανίων, αλλά είναι παλιά. Υπάρχουν εποπτικά μέσα και βιβλία. Μαθητές:201. Πολλοί μαστίζονται από ελονοσία, της οποίας είναι το διαρρέον το χωρίον ρεύμα κατά μήκος του οποίου κινούνται σχεδόν βραδέως τα περισσεύματα της υπαρχούσης πηγής ποσίμου ύδατος και ο πλησίον διερχόμενος ποταμός Αλιάκμων (4/10/1941).

Διδάσκαλοι: Ζώτου Χρυσάνθη εκ Μοναστηρίου,1998, απολυτήριον Ανωτέρου Παρθεναγωγείου Μοναστηρίου (Αιανή 1933)

Λιάπη Βασιλική εκ Κοζάνης, 1913, πτυχιούχος 3/ξίου διδασκαλείου (Αιανή 36)

Μαυροματίδης Αθανάσιος εκ Προύσης, 1892,  μετεκπαιδευθείς σε μονοτάξιο Διδασκαλείο κατά τον Νόμο 4374 (Αιανή 36, Σπάρτο 38)

Σκανδέρης Χαρίσιος εκ Καισαρειάς, 1900, πτυχιούχος 3/ξίου διδασκαλείου (Σπάρτο 36, Αιανή 39).

Έρανοι: Για τη “Φανέλλα του Στρατιώτου”  συγκεντρώθηκαν 41 ζεύγη καλτσών, 1 φανέλλα, 1 ζώνη,  12 δραχμές εις χρήμα (ΗΧΩ 18-10-1915).

Ιερά: Παναγία στο κέντρο της κωμοπόλεως του 12ου αιώνος. Άγιος Δημήτριος 2 χλμ. δυτικώς της Αιανής του 11ου αιώνος. Ταξιάρχου Μιχαήλ (1548). Αγίου Νικολάου (1552). Αγίου Νέστωρος πλησίον του Αγίου Δημητρίου 1970. Άγιοι Ανάργυροι 1900. Αγία Παρασκευή. Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος. Προφήτης Ηλίας. Αγία Αναστασία Φαρμακολυτρίας 17ος αι.. Αγία Τριάδα του 17ου αιώνος. Άγιος Αθανάσιος 1908 μετόχι της Ιεράς Μονής Αγίου Νικάνορος.  Άγιος Γεώργιος (1906) πολιούχος, ενοριακός ναός 1908. Αγία Βαρβάρα. Άγιος Κων/νος 1969.

Αφιερωτές στην πρόθεση 421 της Μονής Αγίου Νικάνορα για τον οικισμό Αιανή ήταν για την Α΄ Γραφή 196 και στη Β΄ Γραφή  454 (Από το 1692 και μετά).

Για τον καταργημένο οικισμό Τούχλη για την Α΄Γραφή 13 και στη Β΄ Γραφή  0 (Από το 1692 και μετά ) και για τον οικισμό Βέρβερη αντίστοιχα 27 -0.

Ιστορικά: Σύμφωνα με έγγραφο του διευθυντή του σχολείου στις 20-4-1938 στην Αιανή υπάρχει Ιστορικό Μνημείο «τάφος» φονευθέντος Αξιωματικού κατά τον πόλεμο του 1912 καλώς περιφραγμένον δια κιγκλιδώματος.

Κοινοτικά: Σύσταση της κοινότητας  στις 31/12/1918 με έδρα τον οικισμό Κάλλιανη. Στις 15/12/1926 μετονομάζεται σε Αιανή. Στις 28/8/1992 αναγνωρίζεται σε Δήμο Αιανής. Στις 4/12/1997 προσαρτώνται στο δήμο Αιανής οι οικισμοί Κερασέα, Κτένι, Αγία Παρασκευή, Ροδιανή, Ρύμνιον, Χρώμιον. Στις 7/6/2010 ο Δήμος καταργείται και προσαρτάται στο δήμο Κοζάνης.

Ο πρόεδρος της κοινότητας Ι.Γρ. Παπατσέτσιλας στις 4-3-24 αναφέρει στο Νομάρχη ότι εκτός του κιβωτίου παρέλαβε να διαφυλάττει και τους εκλογικούς καταλόγους, οίτινες είναι το όλον (10) δέκα μετά των παραρτημάτων του. Εκλογικόν κατάλογον καταρτισθέντα το 1915 και θεωρηθέντα τη 30 Απριλίου 1915. Παράρτημα εκλογικού καταλόγου καταρτισθέν το 1920, ανατυπωθέν το 1923 και θεωρηθέν μετά την ανατύπωσιν. Παράρτημα καταρτισθέν το έτος 1922 και θεωρηθέν στις 30 Οκτωβρίου 1923 (60/1020).

Στις κοινοτικές εκλογές, 25-10-25, ψήφισαν 105 εκλογείς και έλαβαν ψήφους οι: Χρίστος Πάσχου ή Τσιώνας 94, Στέργιος Κοντός 85, Ιωάννης Γκούδουρας ή Μπούλης 84, Ιωάννης Παπατσέτουλας 71, Αθανάσιος Καρακούλας 71, Ζησούλας Γκαραλιός 62, Μανώλης Βαβλιάρας 40.

Το κ.σ  στις 21-1-27 με πρόεδρο το Στέργιο Χ. Κοντό και μέλη τους Μανώλη Βαβλιάρα, Ιωάννη Γκουνδούρα, Ζήση Γκαραλιό και Χρίστο Τσιώνα μετά από διαταγή της Νομαρχίας ψήφισε πίστωση εκ δραχμών 6000 δια την ανοικοδόμηση οικήματος ξενώνος δια τα μεταβατικά αποσπάσματα (60/1911).

Ο Πρόεδρος της κοινότητας Αιανής  στις 2 Αυγούστου 1927 αναφέρει στο Νομάρχη: Εις απάντηση  του υπ’αριθμ. 7983 της 15 Ιουλίου 1927 εγγράφου  πληροφορεί ότι το χωρίον ημών τυγχάνον τσιφλίκιον απηλλοτριώθη υπέρ του Γεωργικού Συνεταιρισμού αποκαταστάσεως ακτημόνων καλλιεργητών Αιανής (Κάλλιανης). Επομένως ή καλλιεργήσιμος έκτασις και ο βοσκότοπος κατά νομήν ανήκε εις τον Συνεταιρισμόν κατά κυριότητα δε εις το Δημόσιον μη αποπληρωθέντος εισέτι του τιμήματος της απαλλοτριώσεως υπό του Συνεταιρισμού, και ως εκ τούτου μη υπαρχούσης κοινοτικής εκτάσεως δε δύναται να εφαρμοσθώσιν αι διατάξεις του άρθρου 268 του Κώδικος της περί Δήμων και Κοινοτήτων Νομοθεσίας.

Ο Νομάρχης στις 29-10-1927  ζητά από τον πρόεδρο της κοινότητας Αιανής όπως εντός οκτώ ημερών από της κοινοποιήσεως της παρούσης να  απολογηθή εγγράφως και επί χαρτοσήμου αναφοράς διατί δεν υπέβαλε τον πίνακα φορολογητέων ζώων των δημοτών συμφώνως με την κοινοποιηθείσαν  εγκύκλιον  διαταγήν. Ο πρόεδρος της κοινότητας Αιανής Ζησούλας Γκαραλιός στις 14-11-27 απολογούμενος στο Νομάρχη επί της υπ’αριθμ. 8518 διαταγής αναφέρει ότι όπως και άλλοτε ανέφερε ότι το χωρίον στερείται κοινοτικής βοσκής, καθ’ όσον απετέλει τσιφλίκιον, το οποίον απαλλοτριώθηκε το έτος 1920 και ως εκ τούτου η νομή ανήκει εις τον Γεωργικό Συνεταιρισμό αποκαταστάσεως ακτημόνων καλλιεργητών, επομένως δε δύναται να έχη εφαρμογή η κοινοποιηθείσα εγκύκλιος υπ’αριθμ. 7983 (60/2099).

Για τον έρανο του Παναγίου Τάφου η Αιανή πρόσφερε το ποσό των766,50 δρχ. (Β.Ε 1-10-39).

Κοινωνική Αλληλεγγύη: Ο Επιθεωρητής των Δημοτικών Σχολείων Κοζάνης με την εγκύκλιο 2 της 20-1-51 ζητά να του γνωστοποιηθούν οι δραστηριότητες των μαθητών και των δασκάλων των σχολείων από το 1940 ως το 1950.

Η δημοδιδασκάλισσα Βασιλική Λιάπη κατά τη διάρκεια του ελληνοϊταλικού πολέμου, διενήργησε εράνους εις είδος και χρήμα υπέρ των μαχομένων και των απόρων οικογενειών των. Προπαγάνδισε και πέτυχε τη δημιουργία αλληλογραφίας μεταξύ των κοριτσιών του χωρίου και των μαχομένων στρατιωτών. Κατά την περίοδο της καταρρεύσεως του μετώπου με τη βοήθεια των γυναικών της Αιανής παρείχε ηθική και υλική συνδρομή εις τα ατάκτως οπισθοχωρούντα ελληνικά και συμμαχικά στρατεύματα.

Η θέσις εις την οποία βρίσκεται το χωρίο, συνετέλεσε πολύ εις το να προσφέρουν το παν τα παιδιά του σχολείου, τόσον εις τα προωθούμενα τμήματα του Στρατού κατά τον ελληνοϊταλικό πόλεμο όσον και εις τα οπισθοχωρούντα τοιαύτα. Συγκέντρωσαν ψωμί, τυριά, εύρον καταλύματα αλλά και ως συνοδοί εχρησιμοποιήθησαν  υπό των τμημάτων Στρατού προς κατάδειξιν του εις Αλιάκμονα ποταμού ευρισκόμενον πόρον. Επίσης κατά την διάρκειαν του Αλβανικού Μετώπου συγκέντρωσαν διάφορα μάλλινα είδη, κάλτσες, φανέλες και έπλεξαν πουλόβερ δια να θερμάνουν τον έλληνα μαχητή  όστις με το όπλο στο χέρι μαχόταν για την ανεξαρτησία και την ελευθερίαν. Εις τας κατά καιρούς γενομένας εράνους της φανέλας του Στρατιώτου οι μαθητές και οι μαθήτριες ήσαν οι άμεσοι βοηθοί των επιτροπών.

Μοναστήρι Λαριούς: Τιμάται στο όνομα της Αγίας Τριάδας. Βρίσκεται σε απόσταση 12 χιλιομέτρων από την Αιανή, στις όχθες του Αλιάκμονα ανάμεσα σε αιωνόβια πλατάνια. Εκεί λειτουργεί υδροηλεκτρικό εργοστάσιο μετά την κατασκευή του φράγματος. Το 1925 με προεδρικό διάταγμα συγχωνεύτηκε με το μοναστήρι Ζιδανίου, το 1946 με το γυναικείο μοναστήρι της Αναλήψεως Κοζάνης. Το 1955 ανασυστήθηκε και έκτοτε διατηρεί την αυτοτέλειά του. Στις 25 Σεπτεμβρίου 1991 το καθολικό του μοναστηριού καταστράφηκε από πυρκαγιά, από αναμμένα κεριά. Πανηγυρίζει την εορτή του Αγίου Πνεύματος (Λαμπρέτσας).

Οικονομικά: α)Το έτος 1502, σύνολο φόρων  43121 άσπρα, χριστιανικές οικογένειες 566. β)το 1519 άσπρα 51.551, χριστιανικές οικογένειες  665 γ)το 1527 άσπρα 65.000, χριστιανικές οικογένειες 615  δ)το 1543  άσπρα 71.651, χριστιανικές οικογένειες 790 ε)το 1569  άσπρα 73.800, χριστιανικές οικογένειες  543 στ)το 1613 άσπρα 75.500, χριστιανικές οικογένειες 459 (Καμπουρίδης –Σαλακίδης).

Κατά την απογραφή που πραγματοποιήθηκε στις 26-3-1915 στην Κάλιανη βρέθηκαν τα παρακάτω: Δίτροχα αμάξια (αραμπάδες) 52. Τροχοί ξύλινοι αυτούσιοι άνευ ακτίνων 2. Ζώα ήτοι ίπποι, φορβάδες, ημίονοι, βόες, βούβαλοι συνολικά 299. Μερικά χρώματα ζώων: μαύρο, μουργκό, κόκκινο, μελισό, μαυρομέλισο, ψαρρή, γρίβο, μελισοκόκκινο, λιάρο, ασπροκόκκινο, μπάλιο, καστανό, λευκόν, γκέσο. Στην Ιερά Μονή Αγίας Τριάδας απογράφηκαν 2 ίπποι ή φορβάδες, 4 ημίονοι, βόες ή βούβαλοι 6.

Πληθυσμός: 1913=587. 1920= 705. 1920=705. 1928=858. 1940= 1086. 1951=1312. 1961=1707. 1971=1521. 1981=1867. 1991=1946. 2001=2074. 2011=2006

Σύλλογοι: Σύλλογος Γυναικών (Γιορτή της γυναίκας 8-3-2017).

Α.Σ. Αλιάκμων (εκδήλωση προς τιμή του χορηγού Στάμου Γρηγόρη του Χαρισίου 2017).
Πολιτιστικός Μορφωτικός Σύλλογος "Η Πρόοδος" (Εκδηλώσεις στο Αλέξινατς Σερβίας 2017).

Το έθιμο των Λαζαρίνων: “Οι «Λαζαρίνες της Αιανής» είναι παλαιότατο έθιμο κατά το τριήμερο (Παρασκευή, Σάββατο του Λαζάρου και Κυριακή των Βαΐων). Στο διάστημα αυτό γυναίκες συμμετέχουν σε διάφορα δρώμενα με κορυφαίο το «Τσιντζιρό» των Λαζαρίνων, τον τρανό χορό το Σάββατο του Λαζάρου. Τις εκδηλώσεις αυτές παρακολουθούν χιλιάδες πολίτες από την Αιανή και την ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης. Το όνομα «Λαζαρίνες» οφείλεται στην εορτή του Λαζάρου, γιορτή γύρω από την οποία στους χριστιανικούς χρόνους δημιουργήθηκε και παγιώθηκε το λαϊκό αυτό δρώμενο…” (Γρηγόρης Αθ. Κοντός)....

*Σελίδες 226 Έτος έκδοσης 2022).