Η Παναγία η Ζ'ντανιώτ'σα, η Παναγία της Κοζάνης εδώ και 125 χρόνια - Από την υποδοχή της ιερής εικόνας με νταούλια και ζουρνάδες στη λιτανεία της συνοδεία 5 Φιλαρμονικών! (Γράφει η Φανή Φτάκα Τσικριτζή)
Για άλλη μια χρονιά την Κυριακή του Θωμά, με πάνδημη συμμετοχή κλήρου και λαού έγινε η λιτανεία της βυζαντινής εικόνας της Παναγίας της Ελεούσας της Παντάνασσας της Μονής Ζιδανίου
, γνωστής στους Κοζανίτες ως “η Παναγία η Ζ’ντανιώτ’σα”.
Η ιερή εικόνα της Παναγιάς της Ελεούσας, μετά την καταστροφή από τους Τούρκους της βυζαντινής γυναικείας μονής των Αγίων Θεοδώρων στα Σέρβια, μεταφέρθηκε το 1541 για λόγους ασφαλείας στο δασωμένο Ζιδάνι , σε κάποιο εξωκκλήσι στη θέση “Συκιές, γνωστή ως Παλιομονάστηρο, στα ανατολικά του χωριού. Σ’ αυτή τη θέση αναπτύχθηκε αργότερα μοναστήρι με το όνομα “Μοναστήροι Ζιτάνοι”. Το έτος 1854, όταν το μοναστήρι καταστράφηκε ολοσχερώς από τους Τούρκους, σε αντίποινα για τη συμμετοχή των μοναχών και των Ζιδανιωτών στο επαναστατικό κίνημα του Θεόδωρου Ζιάκα, η εικόνα της Παναγίας μαζί με άλλα κειμήλια διασώθηκαν και μεταφέρθηκαν στο ναό της Αγίας Τριάδος του χωριού Ζιδάνι -κοντά στη σημερινή θέση της μονής- που είχε μείνει ανέπαφο από την καταστροφική μανία των Τούρκων.
Η βυζαντινή εικόνα της Παναγίας , φιλοτεχνημένη, σύμφωνα με την παράδοση από τον Απόστολο και Ευαγγελιστή Λουκά, μετατράπηκε σε αργυροκοσμημένη όταν το έτος 1755 επί επισκόπου Ιγνατίου, καλύφθηκε με ασημένια επένδυση στο μεγαλύτερο μέρος της από τον τεχνίτη Θεόδωρο από τους Καλαρύτες Ιωαννίνων.
Η εικόνα της Παναγίας πυροβολήθηκε και φέρει δυο βαθουλώματα στην ασημένια της επίστρωση, χωρίς να γνωρίζουμε περισσότερα στοιχεία γι’ αυτό, σύμφωνα με μαρτυρία του Κοζανίτη Νάνου Κωτούλα ( 1921-2021). Πληροφορία που άκουσε από τον πατέρα του Στάμκο (Στέφανο) και τον παππού του, οι οποίοι καλλιεργούσαν το βακούφκο αμπέλι της Παναγίας, κοντά στο αεροδρόμιο της Κοζάνης.
Σύμφωνα πάλι με προφορικές μαρτυρίες άλλων ηλικιωμένων Κοζανιτών, η μεταφορά της εικόνας από το Μοναστήρι στην Κοζάνη ξεκίνησε επί αρχιμανδρίτη της μονής , Ιλαρίωνα Ρολόγη, (1898-1910), Κρητικού στην καταγωγή και Μητροπολίτη Κοζάνης Κωνστάντιου Ματουλόπουλου με καταγωγή από την Πάδη Μικροβάλτου στην προσπάθεια τους να μαζευτούν εφόδια γι’ αυτό (ρούχα και γεννήματα στην αρχή και αργότερα χρήματα ). Με τα χρήματα αυτά γίνονταν έργα συντήρησης, επέκτασης ή και ανακαίνισης του Μοναστηριού, το οποίο κατά καιρούς γνώρισε μεγάλες καταστροφές (πυρπόληση από τους Τούρκους στο Κίνημα Θ. Ζιάκα (1854), τα ίδια δεινά υπέστη και από τους Γερμανούς στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μεγάλες ζημιές στον Εμφύλιο και στο Σεισμό του ‘ 95).
Οι ιδιαίτερες τιμές στο πρόσωπο της Παναγίας Ζντανιώτσας από τους κατοίκους της Κοζάνης όπως και η λιτάνευση της ιερής της εικόνας που ξεκίνησαν κάποια στιγμή γύρω στα 1900, συνδέονται σύμφωνα με την παράδοση με μεγάλη ανομβρία που έπληξε πολύ παλιά την περιοχή της Κοζάνης, τους μήνες Απρίλη και Μάης, μήνες των βροχών που συμβάλλουν στη βλάστηση, στη γονιμότητα και στην ευφορία της φύσης μαζί με την ευλογία των ανθρώπων. Σύμφωνα δε με άλλη μαρτυρία του Νανου Κωτούλα, οι Κοζανίτες πρωτοέφεραν την Παναγία επειδή κάποια εποχή στις αρχές του 20ου αιώνα ψοφούσαν τα βόδια, απαραίτητα μέσα για το όργωμα της γης. Στην εικόνα της Παναγίας «ΕΛΕΟΥΣΑΣ Η ΠΑΝΤΑΝΑΣΣΑ» αναφέρονται όμως και παλαιότεροι ιστορικοί της Κοζάνης σαν τον Χαρίσιο Μιγδάνη ή Μεγδάνη και τον Κ. Γουναρόπουλο, χαρακτηρίζονταν την θαυματουργή. Η φήμη της ήταν τόσο μεγάλη, που τη ζητούσαν μέχρι και τα ντόπια σλαβόφωνα χωριά της Κοζάνης.
Θέλοντας να αποδώσουν ιδιαίτερες τιμές στις θαυματουργές αυτές χάρες της Παναγίας, προσκυνητές από την Κοζάνη με άλογα και με κάρα συνόδευαν την εικόνα της στην Κοζάνη, μέχρι και τη δεκαετία του ’50 διανυκτερεύοντας ένα βράδυ στο Μοναστήρι. Από τα πρώτα χρόνια μεταξύ των άλλων Κοζανιτών που συνόδευαν την ιερή εικόνα ήταν ο Νικολάκης Παλλας με τη γυναίκα του Τασιάνα και ο Κουκόλης Κωτούλας που την εβδομάδα της Διακαινησίμου πήγαιναν στο Ζντάνι στην αρχή με άλογα στολισμένα με κόκκινες βελέντζες στις σέλλες και αργότερα με κάρα . Πριν να φύγουν μάζευαν χρήματα από όλες τις γειτονιές. Ο Νικολάκης Πάλλας μάλιστα στον Πόλεμο του ’40, πήρε όλες τις εικόνες από το Ζντάνι και τις έφερε και τις έκρυψε στο σπίτι του για να μη τις πάρουν οι Γερμανοί. Το σπίτι δε του Κουκόλη Κωτούλα, κοντά στην οδό Αριστοτέλους ήταν χαρακτηρισμένο ως το μετόχι της Παναγίας της Ζντανιώτσας στην Κοζάνη, αφού ήταν το πρώτο μέρος που «ξαπόσταινε» για λίγο η Παναγία, μετά την αφιξη της στην Κοζάνη, την ημέρα της Ζωοδόχου Πηγής, πριν καταλήξει στον Άγιο Κωνσταντίνο.
Η υποδοχή της εικόνας της Παναγίας μέχρι και τα μέσα περίπου της δεκαετίας του ’ 50, γινόταν με νταούλια και ζουρνάδες που έπαιζαν οι Κοζανίτες λαϊκοί οργανοπαίχτες, Νικόλας και Μήτρος Μπίκαςς (Τζιόλας ) μαζί με τον γείτονα τους Μανώλη Καλαμπούκα. Τα όργανα αυτά περίμεναν συνήθως μπροστά στο Μύλο του Μάστορα- Καραγιαννάκη κοντά στην σημερινή Πυροσβεστική, πλησίον της πλατείας Αριστοτέλους μαζί με πολύ κόσμο για να προϋπαντήσουν τη θρησκευτική πομπή που ερχόταν έφιππη από το Ζιδάνι.
Μετά τον Πόλεμο, άρχισαν να λιγοστεύουν οι προσκυνητές καβαλάρηδες που πήγαιναν την εβδομάδα της Διακαινησίμου να φέρουν την Παναγία. Η εικόνα συνέχισε να έρχεται στην Κοζάνη, την ίδια ημερομηνία μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του ’80 χάρη σε κάποιους ευσεβείς Κοζανίτες σαν τον Θωμά Γκατζόφλια και τον Βαγγέλη Ταρτάρα που μετακινούνταν με ιδιωτικά αυτοκίνητα. Το έθιμο συνέχισαν για 20 χρόνια περίπου οι γυναίκες της ενορίας του Αγίου Κων/ νου, οι οποίες με επικεφαλής τη Φανή Πλόσκα επί ιεραρχίας Μπετσάκου με πομπή 3-5 λεωφορείων έφερναν την εικόνα στον Άγιο Κων/νο. Από το 2004 και μετά, με εντολή του Δεσπότη Παύλου το έργο της μεταφοράς της εικόνας ανέλαβε όχημα του Στρατού.
Ετσι, οι Κοζανίτες με λιτανεία στους κεντρικούς δρόμους της πόλης τιμούσαν και τιμούν ανέκαθεν την άφιξη της ιερής εικόνας. Στη λιτανεία αυτή συμμετέχει σύσσωμος ο μητροπολιτικός κλήρος και ο λαός , συνοδεία ιεροψαλτών, στρατού, αρχών μαζί με τις Αναστάσεις, τα φανάρια και τα εξαπτέρυγα όλων των ναών, με επί κεφαλής τη Φιλαρμονική του Δήμου Κοζάνης, την Πανδώρα.
Από το 2018 και εντεύθεν , στη λιτανεία της ιερής εικόνας , επικεφαλής της ιερής πομπής, έχουν μια δυναμική παρουσία κι άλλες φιλαρμονικές, μετά από γόνιμη συνεργασία της Πανδώρας και της Μητρόπολης Κοζάνης.
Φέτος, εκτός της τοπικής μας φιλαρμονικής, της Πανδώρας, συμμετείχαν άλλες 4 μπάντες (μια πολυπληθή 50 ατόμων από τους Σιναράδες Κέρκυρας, η Δημοτική Φιλαρμονική Καρπενησίου, η Φιλαρμονική Μορφωτικού Ομίλου Βελβεντού και μία τοπική στρατιωτική μπάντα). Τρεις από αυτές μάλιστα (της Κοζάνης, της Κερκύρας και του Καρπενησίου) παρουσίασαν και καλλιτεχνικό πρόγραμμα στην αίθουσα Τέχνης το απόγευμα της Κυριακής, το οποίο συνέχισαν με το τέλος της λιτανείας και στην κεντρική πλατεία της πόλης προς μεγάλη έκπληξη και χαρά όσων είχαν την τύχη να παρευρίσκονται εκεί.
Συγχαρητήρια θερμά στον κ Χρυσοχόου Νίκο, τον μαέστρο της Πανδώρας για την πολύ γόνιμη συνεργασία που είχε με τον μητροπολίτη Κοζάνης Παύλο σχετικά με την παρουσία των 4 κοσμικών φιλαρμονικών στη λιτάνευση της ιεράς εικόνας της Παναγίας της Ζ’ντανιώτ’σας, οι οποίες με γνωστά Marcia Triomphale που έπαιζαν εναλλάξ, συνέβαλαν τα μέγιστα στην κατανυκτική και γεμάτη ευλάβεια ατμόσφαιρα της νυχτερινής ιερής πομπής που μόνο τα άστοχα πυροτεχνήματα διέκοψαν για μερικά λεπτά!
Ελπίζουμε ότι η Φιλαρμονική της Πανδώρας θα μας χαρίσει κι άλλες παρόμοιες ευχάριστες μουσικές εκπλήξεις ανώτερου επιπέδου σαν κι αυτές που είδαμε τόσο στην Αίθουσα Τέχνης πρόσφατα όσο και στην κεντρική πλατεία, αφού λυθεί γρήγορα και το καυτό θέμα της αποζημίωσης των μουσικών της Πανδώρας που χρονίζει εδώ και 1,5 χρόνο στερώντας από την τοπική μας Μπάντα πολύτιμα στελέχη , καθώς από τους 40 παλιούς μουσικούς , 12 μόνο ήταν παρόντες στην προχθεσινή λιτανεία της Κυριακής του Θωμά, ναναι καλά η Bandina και το καινούριο φυτώριο μουσικών που δημιούργησε ο κ Χρυσοχόου που έσωσαν την κατάσταση!
Φανή Φτάκα Τσικριτζ
