Ο πολιτισμός στο περιθώριο της τεχνοκρατίας (της Δήμητρας Καραγιάννη)

Η τεχνοκρατία είναι το αγαπημένο αφήγημα της εποχής. Ως «πολιτικοοικονομική θεωρία που δέχεται την προτεραιότητα των τεχνικών γνώσεων έναντι του ανθρώπινου παράγοντα

για την ευημερία ενός κράτους», ερμηνεύει τον όρο ο Πάπυρος Larousse. Είναι, λοιπόν, μία έννοια «απόδοσης» υπολογισμένης με μετρήσιμες παραμέτρους (οικονομικούς δείκτες, ποσοστά, στατιστικές, συντελεστές). Αναμφίβολα πολύτιμη. Όμως καμία δύναμη δεν μπορεί να σταθεί μόνη. Ούτε καν η λογική, χωρίς νόημα. Η σύγχρονη αντίληψη για το τι σημαίνει -ή το τι υπόσχεται- ανάπτυξη, είναι πως «μόνο ό,τι μετριέται αξίζει». Ό,τι δεν αποτυπώνεται σε ξεκάθαρα νούμερα, θεωρείται σχεδόν ανύπαρκτο. Η «ανάγνωση», όμως, αυτή είναι εξαιρετικά μονοδιάστατη. Παραβλέπει, δε, έναν θεμελιώδη παράγοντα με υψηλό συντελεστή πολλαπλασιαστικής αξίας. Τον πολιτισμό∙ με την έννοια όχι μόνο της δημιουργίας, αλλά της ίδιας της πολιτισμικής ταυτότητας.

   Γιατί στην εποχή της τεχνοκρατίας παραμελείται ο πολιτισμός; Πρώτον, γιατί θεωρείται ότι δεν αποδίδει άμεσα και μετρήσιμα κέρδη. Δεύτερον, γιατί αντιμετωπίζεται ως άυλη περιττή πολυτέλεια. Τρίτον, γιατί δεν χωράει εύκολα σε δείκτες. Τέταρτον, γιατί πρακτικά δεν είναι εύκολα διαχειρίσιμος. Πέμπτον, γιατί δεν έχει ενσωματωθεί στο αξιακό αναπτυξιακό μας πλαίσιο. Έτσι, δεν εντάσσεται διαχρονικά και σοβαρά σε καμία σχεδόν στρατηγική. Ανεξάρτητα από τους λόγους που προκαλούν το γεγονός -συνειδητούς ή ασυνείδητους-, η παραμέληση του πολιτισμού συνιστά ένα καίριο σφάλμα, αφού αφήνει να χαθεί ένα κρίσιμο κεφάλαιο με βάθος απόδοσης μέσα στον χρόνο. Ένα κεφάλαιο, το οποίο πρέπει κάποτε να λάβουμε υπόψη μας στα σοβαρά, αν είμαστε στοιχειωδώς διορατικοί.

Πώς θα μπορούσε ο πολιτισμός να συμβάλει στην ανάπτυξη; Καταρχάς μέσω της ισχυρής σχέσης (σχεδόν ταύτισής του) με τον τουρισμό, δηλαδή μέσω της οργάνωσης πολιτιστικού τουρισμού (σε συνάρτηση με την οινοποιία, τη γαστρονομία, τα τοπικά προϊόντα, με στοχευμένες πολιτιστικές διαδρομές, μεγάλα φεστιβάλ κ.ά.) Με τη δημιουργία και έμπρακτη στήριξη πολιτιστικών/τουριστικών επιχειρήσεων, που αξιοποιούν την ταυτότητα του τόπου, δημιουργούν καινοτόμες εμπειρίες, ενισχύοντας την τοπική οικονομία. Με την αξιοποίηση της υλικής τοπικής κληρονομιάς, ώστε να δημιουργηθούν ζωντανοί χώροι πολιτισμού που εμπλέκουν την τοπική κοινωνία, προσελκύουν επισκέπτες και συνεισφέρουν ουσιαστικά στην οικονομική ανάπτυξη. Με την ενδυνάμωση των δημιουργικών επαγγελμάτων, ώστε να παραχθεί «προϊόν» που αξιοποιείται αναπτυξιακά. Με την αξιοποίηση του πολιτισμού στο branding του τόπου, στοχεύοντας στην αναγνωρισιμότητα. Αντί να «επικοινωνείται» ο τόπος μόνο με γεωγραφικούς ή οικονομικούς όρους (π.χ. ενεργειακός), να αναδεικνύεται ταυτόχρονα ο πολιτισμικός του χαρακτήρας (οι παραδόσεις, οι τοπικές αφηγήσεις, οι άνθρωποι). Αυτό τον καθιστά πολύ πιο γοητευτικό στον μέσο δυνητικό επισκέπτη. Οι δυνατότητες είναι πολλές, μπορούν να πάρουν συγκεκριμένη μορφή και επιτρέπουν τόσο άμεσες παρεμβάσεις όσο και μακροπρόθεσμο σχεδιασμό.

     Η πολιτιστική παραγωγή δεν είναι ξένη προς την ανάπτυξη, ούτε μόνο αποτέλεσμά της. Αντιθέτως, είναι προϋπόθεσή της. Γιατί ενεργοποιεί την τοπική οικονομία, μπορεί να ενισχύσει την καινοτόμα επιχειρηματικότητα, να συμβάλει στην προσέλκυση επενδύσεων σε τομείς όπως ο εναλλακτικός τουρισμός και οι δημιουργικές βιομηχανίες. Γενικά, κινητοποιεί δεξιότητες υψηλής προστιθέμενης αξίας, ενώ έχει την ικανότητα να ενισχύσει καθοριστικά την εξωστρέφεια. Μην ξεχνάμε ότι οι κοινωνίες που επενδύουν στον πολιτισμό είναι πολύ πιο προσαρμοστικές στις αλλαγές και επιδεικνύουν αυξημένη κοινωνική συμμετοχή κι ευελιξία. Διότι η πολιτιστική παραγωγή δημιουργεί ταυτότητα και δίνει νόημα στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον εαυτό μας ως κοινότητα. Αυτό, συν τοις άλλοις, ενισχύει την ελκυστικότητα ενός τόπου, όχι μόνο για τους άλλους, αλλά καταρχάς για τους ίδιους τους κατοίκους του.

   Ίσως είναι καιρός η πολύτιμη τεχνοκρατική προσέγγιση να εμπλουτιστεί με περισσότερη ενσυναίσθηση, αναγνωρίζοντας ότι η σχέση πολιτισμού-ανάπτυξης είναι πολύ πιο στενή απ’ όσο έχουμε συνηθίσει να πιστεύουμε. Η συμπερίληψη του πολιτισμού στον αναπτυξιακό χάρτη δεν είναι πράξη «ευαισθησίας», ούτε ένα «διακοσμητικό» για να γεμίζουν τα κενά στα φυλλάδια των χρηματοδοτήσεων. Είναι πράξη στρατηγικής, αλλά και μια μεταβλητή που επηρεάζει το σύνολο ενός συστήματος.

     Αν η ανάπτυξη θέλει βιωσιμότητα και κοινωνική συνοχή, τότε ο πολιτισμός είναι η θεμελιώδης προϋπόθεσή της. Γιατί αυτός γεννάει τα παραπάνω. Γιατί πολιτισμός είναι οι άνθρωποι. Αποτελεί τη βάση του ιστού της κοινωνίας. Ξέρει ποια είναι η κοινωνία, τι έχει να πει και γιατί αξίζει να μείνει όρθια. Όσο φιλότιμα ή φιλόδοξα -ή ό,τι άλλο- και να θέλουμε να προωθήσουμε την ανάπτυξη της κοινωνίας (τοπικής ή ευρύτερης), είναι αυτονόητη ανάγκη το να συμπεριλαμβάνουμε τον πυρήνα της, που μπορεί να φέρει ανταποδοτικό όφελος -άλλοτε μετρήσιμο κι άλλοτε όχι, άλλοτε άμεσο κι άλλοτε μακροπρόθεσμο, πάντα όμως χωρίς «τόκο». Ο πολιτισμός είναι από τις λίγες «επενδύσεις» που επιστρέφουν όχι μόνο αξία, αλλά και αξίες. Κι αυτό είναι βασικό ανταγωνιστικό πλεονέκτημα στην εποχή της «βιώσιμης ανάπτυξης». Η τεχνοκρατία βάζει μπροστά τη μηχανή. Ο πολιτισμός δείχνει προς τα πού πρέπει να πάμε.