“Ο ΒΑΛΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ” ΚΑΙ Η ΤΥΧΟΔΙΩΚΤΙΚΗ ΗΘΙΚΗ - κριτικό σχόλιο στο ομώνυμο βιβλίο της Ε. Κουτρουμπάκη (εκδ. Ενύπνιο) | του του Παύλου Μουρουζίδη

“Ο ΒΑΛΕΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ”                 

Στην εισαγωγή του «Πέντε Ρώσοι κλασσικοί» (εκδ. Σ.Ε. - 1975), ο Μ. Αλεξανδρόπουλος συνοψίζει τις αρετές ενός καλοφτιαγμένου μυθιστορήματος στον πολυπρόσωπο χαρακτήρα του έργου, στους πολύπτυχους χαρακτήρες του, στην «ενιαία σφιχτοδεμένη πλοκή, τα σφοδρά πάθη και τα ολοζώντανα επεισόδια και τύπους, που μας μένουν αξέχαστοι με την ατομικότητά τους και με το ρόλο τους στο κοινό συναρπαστικό παραμύθι.»

Με βάση αυτά, μπορούμε να πούμε με σιγουριά πως το νέο βιβλίο της Ε. Κουτρουμπάκη «Ο βαλές του θεού» (εκδ. Ενύπνιο), είναι ένα πολύ καλοφτιαγμένο μυθιστόρημα, με όλες τις προαναφερθείσες αρετές.

Η γραφή της δημιουργεί συνειρμικά κι αβίαστα πλούσιες και ολοζώντανες εικόνες, σε φυσικά (όπως εξίσου) και σε εσωτερικά τοπία. Το μωσαϊκό των πρωταγωνιστών της ιστορίας της, είναι ένα ψηφιδωτό των ανθρώπων της επαρχίας, ένα ψηφιδωτό από άθλιους τυχοδιώκτες (Ντόμης) και “αγίους” (Κερεκή, μοναχός), αγωνιστές της ζωής (Μυροφόρα) ή και των μεγάλων ιδανικών (Δομήνικος), χαμαιλέοντες (Βέρα) και επικίνδυνους γκάγκστερ (Μπόγκνταν).

Η αντιφατικότητα των βασικών χαρακτήρων (Ντόμης, Κερεκή, Μυροφόρα), τα πάθη και οι μεταξύ τους αντιθέσεις είναι που προκαλούν (εν πρώτοις) τις συγκρούσεις. Παράλληλα, η πολυεπίπεδη ανάγνωση γεννιέται πάνω στη βάση των ηθικών διλημμάτων. Η ταλάντευση πάνω στα διλήμματα, προσδίδει ζωντάνια στους χαρακτήρες, τους κάνει πιο ρεαλιστές, πιο αυθεντικούς και γήινους, πιο ανθρώπινους.

Η πλοκή και ο ρυθμός της δράσης στο «βαλέ του θεού» εξυπηρετούνται υποδειγματικά από τις στακάτες φράσεις, όταν αυτές προκρίνονται. Οι διάλογοι, εμπλουτισμένοι με την ποντιακή γλώσσα, δίνουν επίσης ζωντάνια και γλαφυρότητα στη γραφή της Εύης Κουτρουμπάκη. Ο γλωσσικός της πλούτος και η χρήση γλωσσικών ιδιωμάτων και διαλέκτων είναι άλλωστε κάτι που γνωρίζει καλά, από πρώτο χέρι, κάτι το οποίο και διαπιστώσαμε στο επίσης εξαιρετικό της «Τρίτο πόδι» με το οποίο μας συστήθηκε. (εκδ. Ενύπνιο, επίσης)

Όλα τα παραπάνω στοιχεία, εκπληρούν αυτό που περιγράφει και ο, επίσης, δάσκαλος της πεζογραφίας, ο Ά. Μαραγκόπουλος, ως 3Δ-απαραίτητα συστατικά (Δράση-Διάλογοι-Δίλημμα). Στην περίπτωση της Ε.Κ. τα παραπάνω “συστατικά” με την απαιτούμενη οικονομία και δοσολογία, υπηρετούν την πλοκή και την ανάδυση των χαρακτήρων του μυθιστορήματος, με τρόπο ισορροπημένο και αριστοτεχνικό, με γλώσσα πραγματικά απολαυστική.

Τέλος, μα εξίσου εντυπωσιακό στοιχείο της γραφής της Εύης Κουτρουμπάκη, είναι το γεγονός πως η συγγραφέας σχεδόν υποδόρια, χωρίς να παραβιάζει ούτε ίχνος της λογοτεχνικότητας της γραφής της, παίρνει θέση απέναντι στα πρόσωπα και στα γεγονότα (ιστορικά και μυθιστορικά), απέναντι στη στάση και την ηθική των ανθρώπων, τόσο ήπια και λογοτεχνικώ τω τρόπω, ενδόμυχα, με βραδυφλεγείς διατυπώσεις απόλυτα εναρμονισμένες στη ρέουσα γραφή της.

Κλείνοντας, θα σταθώ στο ζήτημα που θέτει το μυθιστόρημα, της ηθικής του αρνητικού της ήρωα, διατυπώνοντας παράλληλα κάποιες θέσεις αφοριστικά, για λόγους συντομίας.

Η ηθική της παρασιτικής εργασίας κι εκμετάλλευσης

Κυρίαρχο στοιχείο στην ανάπτυξη της ηθικής (ως κοινωνικής συνείδησης) και στάσης του ανθρώπου, είναι η σχέση του με την εργασία. Ο πολιτισμός, τα ήθη και η θέση απέναντι στους ανθρώπους και τα πράγματα, απορρέουν από την κομβική σχέση του ανθρώπου με την εργασία. (θέση στην παραγωγή, ταξική προέλευση κλπ). Η ηθική στον έρωτα επομένως, όπως και γενικότερα η ηθική των λούμπεν πρωταγωνιστών στο «βαλέ του θεού», απορρέουν από την παρασιτική εργασία τους και την εκμεταλλευτική τους θέση απέναντι στους άλλους. Οι λούμπεν πρωταγωνιστές στο «βαλέ του θεού» (Ντόμης, Βέρα, Μπόγκνταν) παρά τις αντιφάσεις τους, κινούνται αδίστακτα προς το πώς «θα πιάσουν την καλή». Εν τέλει, ούτε οι ταλαντεύσεις τους και τα διλήμματά τους, ούτε η αισθησιακή αντίληψή τους περί έρωτα θα τους αποτρέψει (πως θα μπορούσε άλλωστε) από την αρπαχτική, χρησιμοθηρική, εκμεταλλευτική τους στάση. Η ηθική της Μυροφόρας και της Κερεκής από την άλλη, εκκινεί από μια ηθική κοινωνικής ευθύνης απέναντι στα παιδιά και απέναντι στον εαυτό της (Μυροφόρα), η οποία συναισθηματικά λιμοκτονεί. Εδώ αντιπαρατίθενται και τελικά προκρίνεται η ανθρωποκεντρική/κοινωνική ματιά, απέναντι στη βουλιμική (αν)ηθική του τυχοδιώκτη Ντόμη. Και η συγγραφέας μας κλείνει το μάτι, “σώζοντας” τη Μυροφόρα, χωρίς όμως να παίρνει τη ματιά της πάνω από την πρωταγωνιστική αλητεία του Ντόμη. Η κοινωνική συνείδηση της ευθύνης είναι αυτή που χρωματίζει και αποφασίζει για λογαριασμό της Κερεκής και της Μυροφόρας, η κοινωνική εκμεταλλευτική συνείδηση των τυχοδιωκτών είναι αυτή που γοητεύεται ρηχά (αισθησιακά μόνο) και αποφασίζει για τον Ντόμη. Ο αμοραλισμός (ως απότοκο του παρασιτισμού, της μικροαστικής συνείδησης και ηθικής) θα αποφασίσει τελικά για τις επιλογές των τριών αρνητικών πρωταγωνιστών. Παρά τα ερωτικά τους κελεύσματα, οι σχέσεις τους βασίζονται στην περιστασιακή συνεύρεση κι εκτόνωση.

Eν τέλει όμως, ο τρόπος που σχετίζονται οι άνθρωποι, άρα και η όποια ερωτική τους σχέση είναι πρωτίστως ζήτημα κοινωνικής συνείδησης, η ηθική συνιστά συνειδησιακό φαινόμενο, σχετίζεται αναπόδραστα με την κοινωνική συνείδηση του φορέα της! Η αισθησιοκρατκή – άρα περιοριστική αντίληψη - χωρίς την αντιμετώπιση του άλλου ως οργανική ολότητα, τείνει αναπόφευκτα σε μία εργαλειακή, χρησιμοθηρική, εκμεταλλευτική στάση.

Ηθική και κοινωνική προοπτική

Όπως και στο «Τρίτο πόδι», η Εύη Κουτρουμπάκη έτσι και στο «βαλέ του θεού», προτάσσει την αγάπη ως αίτημα, όχι άμεσο και ρητά διατυπωμένο, αλλά δια της εκκωφαντικής της απουσίας. Οι πρωταγωνιστές της, ακόμα κι ο Ντόμης, υποφέρουν από την απουσία της αγάπης, της γνήσιας ανιδιοτελούς συσχέτισης δηλαδή μεταξύ των ανθρώπων. Σχηματικά, θα λέγαμε πως ως έμμεσο αίτημα στο «βαλέ του θεού» προβάλλει η “κοινωνική διάσταση της αγάπης” δηλ. η αλτρουιστική διάσταση του να σχετίζεσαι και να υπάρχεις για τον άλλον. Μ’ αυτή την έννοια η αγάπη εμπεριέχει και τον έρωτα σε ένα ευρύτερο πλαίσιο όμως χειραφετητικής προοπτικής, δηλ. συνεργατικών σχέσεων αλληλεγγύης και κοινωνικής χειραφετητικής προοπτικής. Χωρίς αυτή την προοπτική, η έκπτωση σε ό,τι περιγράψαμε, στον ένα ή στον άλλο βαθμό γίνεται αναπόφευκτη, μετατρέπει τους ανθρώπους από ολότητες σε χυδαία ισοζύγια και στείρα μεγέθη.

Στην ερωτική διαδικασία όπως σε κάθε συσχέτισή τους, οι άνθρωποι μετέρχονται στην ολότητά τους, ως βιολογική-κοινωνική-ψυχική ενότητα κι όχι ως άθροισμα ιδιοτήτων κι επιθυμιών. Η έλξη δύο ανθρώπων και η μετάβαση από την ερωτική έλξη στην αγάπη της έγνοιας και της φροντίδας, ενέχει ακριβώς και την έγνοια για την προαγωγή του άλλου σε ένα δοσμένο κοινωνικό πλαίσιο. Αυτός ο αγώνας για την κοινή διαβίωση και προοπτική συνέχει τους ανθρώπους, είναι και ζήτημα συνεννόησης και όχι μόνο έλξης ή ερωτικής υποταγής του θύματος στα ορμέμφυτα του θύτη.

Μπορεί τα πόδια της ανθρωπότητας να είναι ακόμα βουτηγμένα στην λάσπη και στο βόρβορο, αλλά πάντα κάποιοι, απλοί και λαϊκοί άνθρωποι, εργαζόμενοι με ενσυναίσθηση, διάφορες κοινωνικοπολιτικές πρωτοπορίες και δυνητικά μεγάλες μερίδες των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων θα ψάχνουν τη ζεστασιά και την ελπίδα τους στους άλλους, εκεί που οι Ντόμηδες βλέπουν μόνο δόλια αποσπασματικότητα.

Μόνος δρόμος, προς αυτό το απελευθερωτικό περιεχόμενο της ηθικής της δημιουργικής εργασίας και των νέων χειραφετημένων ανθρώπινων σχέσεων, δεν μπορεί παρά να είναι ο κομμουνισμός.

Χωρίς περιστροφές, το μυθιστόρημα της Ε. Κουτρουμπάκη συνιστά μια αναγνωστική απόλαυση. Εμπεριέχει όλα τα συστατικά χαρακτηριστικά ενός αριστοτεχνικά δομημένου μυθιστορήματος με στέρεους και ζωντανούς χαρακτήρες. Η γραφή της είναι τόσο γάργαρη και ρέουσα που παρασέρνει, πειστικά κι αβίαστα, έντιμα και καθαρά, χωρίς μοντερνισμούς και τεχνικές εξυπνάδες, χωρίς εμμονές κι εκβιασμούς σε σκέψεις ή συναισθήματα. Όπλο της η, χωρίς υπερβολές κι εξάρσεις, ρέουσα γραφή και η ουσιαστική και βαθιά γνώση της ζωής των ανθρώπων της επαρχίας. Παράλληλα, παίρνει θέση – κι αυτό δεν είναι καθόλου αυτονόητο - απέναντι σε πρόσωπα και πράγματα, χωρίς αφορισμούς ή ηθικολογίες, ήρεμα, πειστικά κι απλά, χωρίς κανένα δασκαλίστικο ύφος, όπως οφείλει δηλαδή να κάνει κάθε συγγραφέας που υπογράφει με γνώση και ευθύνη των γραφομένων του, που σέβεται τον εαυτό του και τους αναγνώστες του.

Προτεινόμενη βιβλιογραφία

• Η ηθική τους και η ηθική μας, Λ. Τρότσκι, εκδ. Παρασκήνιο, Αθήνα, 2000
• Πολιτική και ηθική, Γ. Μανιάτης, εκδ. Στάχυ, Αθήνα, 1995
• Κοινωνική ατομικότητα, ένα ζητούμενο, Γ. Μανιάτη, περιοδικό Διαλεκτική, σελ. 107-118, Αθήνα, 1992
• Το ζήτημα της προσωπικότητας στην ψυχολογική θεωρία της δραστηριότητας, Τρ. Μεϊμάρη, περιοδικό ΟΥΤΟΠΙΑ, τ. 101, σ. 99-118
• Κοινωνικό ιδεώδες: μεταξύ θρησκείας και επιστήμης, Περ. Παυλίδη, περιοδικό ΟΥΤΟΠΙΑ, τ. 55, σελ. 119-137

Πτολεμαΐδα, 21/6/2025