Κύπρος 1974: Η αθέατη μνήμη των Ελλήνων πεσόντων στρατιωτών και οι πολιτικές της λήθης (της Ελένης Πασχαλίδου)
Οι πολιτικές διαχείρισης της μνήμης των πεσόντων στρατιωτών υιοθετήθηκαν από τα ευρωπαϊκά κράτη αμέσως μετά τη λήξη του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου (1914-1918)
με στόχο να τιμήσουν τους νεκρούς, να απαλύνουν το πένθος των συγγενών και να διατηρήσουν ζωντανή τη συλλογική μνήμη. Η Ελλάδα, ωστόσο, φαίνεται να έχει ακολουθήσει έναν διαφορετικό δρόμο στις μνημονικές πρακτικές. Η ανάγκη αποσιώπησης τραυματικών γεγονότων, εμφύλιων παθών και στρατηγικών λαθών οδήγησε συχνά στην απώθηση της ιστορικής αλήθειας. Η κυπριακή τραγωδία αποτελεί ίσως το πλέον χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της επιλογής.
Η Επιχείρηση «ΝΙΚΗ»: Μια Αποστολή Αυτοκτονίας
Η μοναδική στρατιωτική βοήθεια της «μητέρας Ελλάδας» κατά την τουρκική εισβολή στην Κύπρο – απόρροια του πραξικοπήματος που είχε επιβάλει η Χούντα των Αθηνών – υπήρξε η επιχείρηση με την κωδικό ονομασία «ΝΙΚΗ». Τη νύχτα της 21ης Ιουλίου 1974, δεκαπέντε μεταγωγικά αεροσκάφη απογειώθηκαν από τη Σούδα, μεταφέροντας περισσότερους από 300 καταδρομείς μέσα σε κλίμα πατριωτικής έξαρσης. Όπως δήλωσε ο διοικητής της 1ης Μοίρας Καταδρομών, κ. Παπαμελετίου, επρόκειτο για μια επιχείρηση-αποστολή αυτοκτονίας: χωρίς φώτα πλεύσης, χωρίς ραντάρ, με μόνη καθοδήγηση μια γυρομαγνητική πυξίδα. Οι καταδρομείς, αν και εκπαιδευμένοι για αποστολές στο Αιγαίο και χωρίς πληροφόρηση για τον προορισμό τους, δεν διαμαρτυρήθηκαν ούτε σκέφτηκαν να μείνουν πίσω.
Κατά την άφιξή τους τα ξημερώματα στο αεροδρόμιο Λευκωσίας, τα ελληνικά αεροσκάφη θεωρήθηκαν εχθρικά και επλήγησαν από φίλια πυρά της Εθνικής Φρουράς. Το «ΝΙΚΗ 4» καταρρίφθηκε στον λόφο της Μακεδονίτισσας, παρασύροντας στον θάνατο 31 άνδρες. Ένας μόνο επέζησε, πηδώντας χωρίς αλεξίπτωτο από τη φλεγόμενη άτρακτο. Το «ΝΙΚΗ 6» προσγειώθηκε υπό πυρά, με απολογισμό δύο ακόμη νεκρούς. Δεκαέξι σοροί εκσφενδονίστηκαν από το αεροσκάφος και θάφτηκαν βιαστικά και χωρίς διακριτικά στο νεκροταφείο της Λακατάμιας, καθώς η μεταφορά τους στην Ελλάδα κρινόταν αδύνατη «υπό τας κρατούσας τότε συνθήκας», σύμφωνα με έγγραφο της Διοίκησης Καταδρομών τον Νοέμβριο του 1974. Οι υπόλοιπες δεκαπέντε σοροί εγκλωβίστηκαν στο κουφάρι του αεροσκάφους, το οποίο καλύφθηκε με χώρα και μπάζα επιτόπου μετά από λίγες ώρες, για λόγους ασφαλείας καθώς υπήρχε φόβος της έκρηξης αφού μετέφερε πυρομαχικά.
Ηρωικές μάχες της ΕΛΔΥΚ και ο απολογισμός των θυμάτων
Πέρα από τους καταδρομείς της επιχείρησης «ΝΙΚΗ», καθοριστική υπήρξε και η συνεισφορά των ανδρών της ΕΛΔΥΚ δίνοντας επικές μάχες έναντι των υπεράριθμων τουρκικών στρατευμάτων και διεξάγοντας απόλυτες καταδρομικές επιχειρήσεις που διδάσκονται σήμερα σε στρατιωτικές σχολές του εξωτερικού. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι μισοί από αυτούς είχαν φτάσει στην Κύπρο μόλις μια μέρα πριν την εισβολή, ενώ οι υπόλοιποι είχαν ήδη απολυθεί και επέστρεψαν για να πολεμήσουν. Σύμφωνα με την Επικεφαλής Ανθρωπιστικών Θεμάτων Αγνοουμένων και Εγκλωβισμένων της Κύπρου, κα Αριστοτέλους, οι πεσόντες στρατιώτες από την Ελλάδα κατά την τουρκική εισβολή του 1974 ανήλθαν σε 95, εκ των οποίων έχουν εντοπιστεί οι 47. Υπήρξαν επίσης 77 αγνοούμενοι, με 39 ταυτοποιήσεις μέχρι σήμερα.
Λάθη στη διαχείριση των λειψάνων και η αγωνία των οικογενειών
Υπό την πίεση των συγγενών για επιστροφή των λειψάνων, κατά την περίοδο 1979-1981, η ελληνική στρατιωτική υπηρεσία παρέδωσε σε 45 οικογένειες λείψανα πεσόντων και αγνοούμενων στρατιωτών της Κύπρου. Ωστόσο, σύμφωνα με την κα Αριστοτέλους, διαπιστώθηκαν σοβαρά λάθη: δόθηκαν σε ορισμένες περιπτώσεις οστά από δύο ή και τρία διαφορετικά άτομα, ενώ σε άλλες δεν περιλαμβάνονταν καν τα οστά του συγγενικού τους προσώπου. Επιπλέον, κάποιοι στρατιωτικοί ψέκασαν οστά με χημικά για απολύμανση και λεύκανση, καταστρέφοντας έτσι το γενετικό υλικό και κάνοντας αδύνατη τη ταυτοποίηση τους. Τη δεκαετία του 2010 ζητήθηκε η επιστροφή των οστών για νέα ταυτοποίηση, αλλά έξι οικογένειες εξακολουθούν να αρνούνται.
Η εκταφή του Noratlas και η αργοπορημένη αποκατάσταση της μνήμης
Στο σημείο συντριβής του αεροσκάφους είχε κατασκευαστεί ο Τύμβος της Μακεδονίτισσας, στρατιωτικό νεκροταφείο πεσόντων Ελλαδιτών και Ελληνοκυπρίων της περιόδου 1964-1974. Το καλοκαίρι του 2015, οι κυπριακές αρχές ξεκίνησαν την εκταφή του αεροσκάφους, υπό την πολιτική ευθύνη του Επιτρόπου Προεδρίας για Ανθρωπιστικά Θέματα, κ. Φώτη Φωτίου, για να εξακριβωθεί αν πράγματι εντός του βρίσκονταν οι σοροί των καταδρομέων. Η απόφαση για τη διάλυση του εμβληματικού σημείου και η εκταφή της άτρακτου επέφερε ανακάλυψη οστών έπειτα από δύο εβδομάδες ερευνών, ενώ η διαδικασία ταυτοποίησης διήρκεσε 14 μήνες καταλήγοντας στις αναγνωρίσεις των περισσοτέρων πεσόντων. Ο κ. Φωτίου ζήτησε συγγνώμη για την καθυστέρηση 42 ετών, ενώ η ελληνική ηγεσία περιορίστηκε σε δηλώσεις τιμής και ευγνωμοσύνης. Το 2018, στον Τύμβο Μακεδονίτισσας τοποθετήθηκε ομοίωμα του μεταγωγικού Noratlas, ως ελάχιστος φόρος τιμής στους πεσόντες καταδρομείς.
Το κατοχικό καθεστώς και τα εμπόδια στις εκταφές
Μετά τη συμφωνία Κληρίδη–Ντεκτάς το 1997 για τους αγνοούμενους, η Κυπριακή Δημοκρατία προχώρησε σε εκταφές, ταυτοποιήσεις και ανθρωπολογικές εξετάσεις στις ελεύθερες περιοχές. Ωστόσο, το κατοχικό καθεστώς δημιουργεί σοβαρά εμπόδια. Όπως αναφέρει η κα Χαραλάμπους, πολλές περιοχές χαρακτηρίζονται «στρατιωτικές», εμποδίζοντας τις ανασκαφές και η άδεια για τέτοιες επιχειρήσεις δίδεται μόλις για 10 ετησίως. Σε αρκετές περιπτώσεις διαπιστώθηκε μετακίνηση λειψάνων από ομαδικούς τάφους, προκειμένου να αποτραπεί η ανεύρεση αποδεικτικών στοιχείων για εγκλήματα πολέμου. Ο εντοπισμός πολλών αγνοουμένων θα ήταν εύκολος, αν η Τουρκία παρείχε πρόσβαση στα στρατιωτικά της αρχεία, όπου καταγράφονται κρίσιμες πληροφορίες για τοποθεσίες μαζικών ταφών.
Η πολιτική σημασία της εκταφής
Αρκετές κοινωνίες των Βαλκανίων και της νότιας Ευρώπης (Ισπανία, Σερβία, Βοσνία κ.ά.) έχουν επενδύσει στο συμβολικό κεφάλαιο της πολιτικής των εκταφών. Η ανάκτηση των ανθρώπινων λειψάνων έχει διπλό ρόλο: αφενός συμβάλλει στην ολοκλήρωση της διαδικασίας πένθους για τους συγγενείς και αφετέρου αποκαλύπτει τον μηχανισμό κατασκευής της λήθης γύρω από τραυματικά ιστορικά γεγονότα. Τα νεκρά σώματα είναι πολιτικά σύμβολα με ιδιαίτερο σημασιολογικό φορτίο. Η μελέτη τους απαιτεί ισχυρή πολιτική απόφαση καθώς ο τρόπος διαχείρισής τους αντανακλά την κοινωνική αντίληψη για το τραυματικό παρελθόν. Η αντιμετώπιση ενός συλλογικού τραύματος δεν αποτελεί μόνο ηθική υποχρέωση αλλά και θεμέλιο για την εδραίωση της ειρήνης και της δημοκρατίας.
Η ταχεία απόκρυψη του αεροσκάφους και η αδιαφορία για τον εγκλωβισμό των καταδρομέων υποδηλώνει πιθανή πρόθεση συγκάλυψης είτε για να μην αποκαλυφθεί η παρουσία του ελληνικού στρατού (γεγονός που θα μπορούσε να πυροδοτήσει ελληνοτουρκικό πόλεμο) είτε για να καλυφθεί η εγκληματική αμέλεια της ελληνικής στρατιωτικής ηγεσίας. Αντίστοιχα, η εκταφή των εκτελεσθέντων Ασσιωτών με εμφανή τραύματα στον κρόταφο κατέδειξε την τουρκική βαρβαρότητα, γεγονός που ίσως εξηγεί τις τουρκικές παρεμβάσεις στην παρεμπόδιση των εκταφών.
Απουσία πολιτικής βούλησης και καθυστερημένη αναγνώριση
Η απουσία ελληνικής πολιτικής πρωτοβουλίας για εντοπισμό, εκταφή και ταυτοποίηση των πεσόντων στρατιωτών στην Κύπρο γεννά υποψίες για πρόθεση απόκρυψης λαθών και αμέλειας. Οι ενέργειες εκταφής υπήρξαν αποκλειστικό έργο της Κυπριακής Δημοκρατίας, της Διερευνητικής Επιτροπής για τους Αγνοούμενους και των πιέσεων που ασκούσαν οι οργανώσεις των συγγενών και των βετεράνων.
Αξίζει να αναφερθεί ότι οι Έλληνες στρατιώτες που επέστρεψαν ζωντανοί δεν έτυχαν της ηθικής ή υλικής αναγνώρισης που άρμοζε. Όπως αναφέρει ο κ. Παπαμελετίου, η Μοίρα των Καταδρομών δεν είχε καν επίσημη υποδοχή κατά την επιστροφή της λίγους μήνες μετά. Το ελληνικό κράτος καθυστέρησε να αναγνωρίσει θεσμικά τον πόλεμο του 1974. Οι οικογένειες των πεσόντων έλαβαν πολεμική σύνταξη, όμως οι ίδιοι αναγνωρίστηκαν ως πολεμιστές του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μόνο το 1998 αναγνωρίστηκε με τον νόμο 2641 η ιδιότητα του «πολεμιστή Κύπρου» για τους συμμετέχοντες στην επιχείρηση «ΝΙΚΗ» και στην ΕΛΔΥΚ. Σύμφωνα με τον πρόεδρο του Συλλόγου «Κομάντος ’74», Παναγιώτη Αφάλη, πάνω από 100 συμπολεμιστές δεν έχουν λάβει ακόμη και σήμερα το αναμνηστικό μετάλλιο Κύπρου. Η μοναδική αναγνώριση που έλαβαν είναι η αγάπη του απλού ελληνικού και κυπριακού λαού.
Ελένη Πασχαλίδου
Υποψήφια Διδάκτωρ Πανεπιστημίου Μακεδονίας
Διδάσκουσα Στρατιωτικής Ιστορίας Σχολή Μονίμων Υπαξιωματικών
