Ιστορία της Κοζάνης. Πρώτοι συνοικισμοί. Άποικοι από την Ήπειρο. Ένωση των συνοικισμών

Δημοσιεύουμε, σε νεοελληνική απόδοση, αποσπάσματα από το βιβλίο του φιλολόγου Παναγιώτη Λιούφη Ιστορία της Κοζάνης, έκδοση 1924.

Κείμενο: Παναγιώτης Λιούφης

απόδοση στα νέα ελληνικά: Δημήτρης Τζήκας*

Πρώτοι συνοικισμοί

            Αφού λοιπόν καταβλήθηκε αυτή η πόλη απ’ τις συχνές επιδρομές, και πέρασε ένα διάστημα -πολύ πριν την κατάληψη κι οπωσδήποτε στα τελευταία βυζαντινά χρόνια (1100 -1300)-, χτίστηκε ναός και μετόχι σε θέση επίκαιρη και οχυρή, περιβαλλόμενη από δάσος. Κατά τη βυζαντινή περίοδο, σε απόκρυφη φυσικά οχυρωμένη τοποθεσία, στη θέση Σώποτον ή Ισόπατον, ιδρύθηκε ακόμη συνοικισμός που ονομάστηκε Καλύβια, ο οποίος απείχε μισή ώρα προς τα δυτικά από το ναό και το μοναστήρι και είχε αρκετές πηγές πόσιμων νερών στα όρια του. Απ” αυτά τα Καλύβια σώζονται ερείπια, υδραγωγεία και ίχνη δρόμων, ενώ μερικές φορές ανακαλύπτονται εκεί οικιακά αντικείμενα ασήμαντα και νομίσματα βυζαντινά· η τοποθεσία σήμερα ονομάζεται Παλαιόσπιτα. Ταυτόχρονα με την ίδρυση του συνοικισμού, ιδρύθηκε λίγο μακρύτερα και ναός, προς το ΝΑ μέρος, πάνω σε προβεβλημένο λόφο, στην μνήμη του Αγίου Αθανασίου θεμελιωμένος πάνω σε ερείπια αρχαίου βωμού και μισοκρυμμένος ανάμεσα σε δάσος από σφενδάμια, κρανιές και άλλα δέντρα.

Άποικοι από την Ήπειρο

Και ενώ έτσι είχαν τα πράγματα, γύρω στο 1390, άποικοι από την Πρεμετή, το Μπιθυκούκι και την Κόσδιανη, οι οποίοι δεν άντεχαν τις πιέσεις και τη βίαιη αλλαγή του θρησκεύματος τους, μετανάστευσαν από εκεί και προχωρώντας ανατολικότερα κατέλαβαν οχυρή θέση που απείχε μια ώρα από το βουνό, πάνω από τη Σελίτσα, στάθμευσαν στο μέρος, άρχισαν να κατασκευάζουν καλύβες κι ονόμασαν το μέρος Κόζιανη από την ερημωμένηΚόστιανη ή Κοστάνιανη, πόλη της Ηπείρου που βρίσκεται στην επαρχία της Πωγωνιανής.

Αρχές και ονομασίες του συνοικισμού

Λίγο καιρό μετά την εγκατάσταση των προσφύγων (1392) πάνω από την Σελίτσα και ενώ διασκορπίστηκαν στην περιοχή Κονιάρηδες έποικοι από την Ανατολή -οι οποίοι κατέλαβαν επίκαιρες θέσεις και εύφορα μέρη διώχνοντας τους παλιούς ενοίκους- οι κάτοικοι του νέου αποικισμού δοκίμασαν πολλές ταλαιπωρίες· κι επειδή δεν ήταν ασφαλείς στην περιοχή, μετακινήθηκαν ανατολικά και αφού βρήκαν χριστιανικό συνοικισμό δίπλα στα Καλύβια έμειναν εκεί· οι κάτοικοι των Καλυβίων δεν τους αποξένωσαν εντελώς, τους υποχρέωσαν όμως να χτίσουν τα σπίτια τους ανατολικότερα, κοντά στο δάσος, πλάι σε μια βραχώδη απόφυση, βορειοδυτικά της ορεινής αντηρίδος του Βερμίου, πάνω από τη σημερινή πόλη· ονόμασαν την περιοχή Τσαμουριά, διασώζοντας το παρωνύμιο της παλιάς κοιτίδας τους. Έτσι, συγκροτήθηκε συνοικισμός και η πολίχνη ονομάστηκε Κόστιανη ή Κόσδιανη με τραχύτερη προφορά, γνωστή αργότερα και ως Κόζιανην, την οποία οι μετέπειτα λόγιοι μετασχημάτισαν επί το ελληνικότερον σε Κοζάνη. Κοντά στη θέση Τσάμρα, ονόμασαν και την διπλανή βραχώδη απόκλιση του λόφου Σκρίκαν ή Σκίρκαν, όνομα που δηλώνει βραχώδη τόπο.

Κύρος παραδόσεως

            Μετά από προσεκτική έρευνα κι επιμελή έλεγχο, δέχτηκα την παράδοση αυτή ως την πιο ασφαλή ιστορικά, αφού προερχόταν από ανθρώπους αξιόπιστους, οι οποίοι ήταν απλοί μεν, ερεύνησαν όμως τις πηγές και την ιστορία της πόλης και περισσότερο απ” τον αείμνηστο  Νάννο Γιάντσο, ο οποίος ήταν απόγονος οικογένειας που ήρθε απ” την Ήπειρο μαζί με τις οικογένειες Σιώμου, Γιαννούση, Κόντη, Λουσιάνη, Μπούνου, Σιακαβάρα, Ρούση, Βλιώρα, Καρακάση, Κουτσοσίμου, Λάσκου, Λούια, Λακοβά, Μπασισίμου (Τζιμουλά), Τσιώρα, Πηγαδά, Σαχίνη, Χατζηκωνσταντίνου, Μουστάκα, Μούκα, Σμίλιου κ.α. Απορώ δε πώς η ουσιώδης αυτή παράδοση διέφυγε από την έρευνα όσων έγραψαν μέχρι τώρα, και ειδικά απ’ τον Γουναρόπουλο, ο οποίος είχε το μυαλό του στις μεταγενέστερες και παιδαριώδεις εκείνες φήμες.

Σύμφωνα λοιπόν με τα προηγούμενα, το όνομα της πόλης εξηγείται πλέον σαφώς, προκύπτει από την εξέλιξη της ιστορίας κι ερμηνεύεται με βάση την φιλοπατρία των πρώτων Ελλήνων αποίκων που ήρθαν απ” την Ήπειρο, οι οποίοι για να παρηγορηθούν διατήρησαν το όνομα της ερημωμένης πατρίδας τους και ανασύστησαν νέα Κόσδιανη. Με αυτό τον τρόπο, εξηγείται και η ονομασία της τοποθεσίας Παλαιοκόσδιανη, η οποία διασώθηκε μέχρι σήμερα στο βουνό πάνω από τη Σελίτσα, μια ώρα απόσταση προς τα βορειοανατολικά της. Σύμφωνα με όσα λένε αυτόπτες μάρτυρες, στην τοποθεσία που αναφέραμε σώζονται ασήμαντα ίχνη παλαιού συνοικισμού, ενώ το 1906 χτίστηκε εκεί ναός και γίνεται κάθε χρόνο πανηγύρι στη μνήμη του Αγίου Μάρκου.

Σέρβια. Έποικοι από τα Σέρβια και το Δρέπανο

Μετά την εγκατάσταση των αποίκων από την Ήπειρο, κι αφού έγινε γνωστός ο νέος συνοικισμός δίπλα στον φτωχικό συνοικισμό του Τρίδεντρου που προϋπήρχε, δεκαοχτώ περίπου οικογένειες από τα Σέρβια, πόλης μεγάλης και πολυάνθρωπης, για να αποφύγουν την καταπίεση κατέφτασαν μετά από μερικά χρόνια κυνηγημένοι (επήλυδες), κατοίκησαν εκεί κι ενίσχυσαν το συνοικισμό που υπήρχε.

Βεβαίως, δεν είναι γνωστό ποιο έτος ακριβώς έγινε η μετοίκηση αυτών που ήρθαν απ” τα Σέρβια, εικάζεται όμως ότι συνέβη λίγα χρόνια μετά την κάθοδο των εποίκων από την Ήπειρο. Κατά την περίοδο που μετοίκησαν στη νεοσύστατη πολίχνη (αρτιπαγές πολίχνιον) οι αναφερόμενες οικογένειες από τα Σέρβια, άρχισαν να προσέρχονται στην Κόσδιανη και νέοι άποικοι από το χριστιανικό χωριό Δρέπανο (σήμερον Δρεπανάδες), το οποίο βρισκόταν μια ώρα βορειοανατολικά της Κοζάνης, χτισμένο κοντά στο σημερινό Καρατζιλάριον. Γιατί, αφού οι κατακτητές άποικοι από το Ικόνιο κατέλαβαν την εύφορη πεδιάδα του Εγρί Μπουτζάκ (λοξής γωνίας), οι Χριστιανοί κατέφευγαν σε άβατα, πετρώδη και απόκρυφα μέρη, για να βρουν καταφύγιο, επειδή δεν μπορούσαν να ζήσουν με ασφάλεια. Αφού ερήμωσαν λοιπόν τα χωριά Δρέπανο και Σταρείδωλα (Τοπτσιλάρ), πολλοί κάτοικοί τους μετατοπίστηκαν στη νεοσύστατη πολίχνη αυξάνοντας τον πληθυσμό της, ενώ άλλοι από αυτούς στράφηκαν προς τα χωριά των Χασίων, τα οποία απέφευγαν τις συχνές επιδρομές των γειτόνων (ομόρων) γιατί ήταν χτισμένα σε μέρη οχυρά και δύσβατα.

Ένωση των συνοικισμών

Έτσι, αφού ο συνοικισμός έγινε αρκετά μεγάλος (επαρκής) κι εγκαταστάθηκε σ’ αυτόν αντιπρόσωπος της κυβέρνησης, οι κάτοικοι που έμεναν προηγουμένως γύρω από το Σώποτον άφησαν σταδιακά (βαθμηδόν) τα σπίτια τους στα Καλύβια κι εγκαταστάθηκαν στην πολίχνη. Ήταν περίπου εβδομήντα έξι οικογένειες (πολλοί από αυτούς ασχολούνταν με την υφαντουργία) και διασκορπίστηκαν σε διάφορα μέρη του νέου συνοικισμού.

            Η συγχώνευση αυτή, κατά πάσα πιθανότητα, έγινε πριν την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453). Είναι δε ευνόητο ότι αυτοί που εγκαταστάθηκαν κατέλαβαν τα γύρω χωράφια και άρχισαν να τα καλλιεργούν, ιδίως στο νότιο μέρος· τα περισσότερα μέρη τα κόσμησαν με αμπελώνες· γιατί, αφού δοκίμασαν, παρατήρησαν ότι το φυτό αυτό εγκλιματίζεται εύκολα, έδινε άφθονους καρπούς, και παρήγαγε εξαιρετικόν οίνο.

* Ο Δημήτρης Τζήκας είναι δάσκαλος και ιστορικός.