Rosetta: Κατορθώνοντας το ακατόρθωτο.
Ήταν 20 Ιουλίου του 1969, όταν οι Αμερικανοί Edwin (“Buzz”) Aldrin και NeilArmstrong της διαστημικής αποστολής της NASA, Apollo 11, πάτησαν το πόδι τους στη Σελήνη. Δύο μήνες αργότερα η Ουκρανή μεταπτυχιακή φοιτήτρια της Αστρονομίας Svetlana Gerasimenko και ο επικεφαλής ερευνών
στο αστεροσκοπείο Alma-Ataτου Καζακστάν KlimChuryumov, ανακαλύπτουν έναν κομήτη, εκατοντάδες εκατομμύρια χιλιόμετρα μακριά από τον Ήλιο. Σε λιγότερο από μισό αιώνα τα πρώτα λόγια του Armstrongαπό την επιφάνεια του Φεγγαριού, «Ένα μικρό βήμα για τον άνθρωπο, ένα μεγάλο άλμα για την ανθρωπότητα», γίνονται πραγματικότητα. Ο Philae, το ρομποτικό όχημα του διαστημοπλοίου της Rosetta, (ονομασία της κοινής αποστολής της NASAκαι της Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας Διαστήματος- ESA) θα προσεδαφιστεί στην επιφάνεια του κομήτηPChuryumov-Gerasimenko.
Την Τετάρτη 12 Νοεμβρίου 2014 και έπειτα από περίπου 10 χρόνια ταξιδιού, ο δορυφόρος Rosetta θα αφήσει το ρομποτικό όχημα Philaeστην επιφάνεια του κομήτη με σκοπό να εξερευνήσει τη σύσταση του πυρήνα του. Η συγκεκριμένη αποστολή αποτελεί την κορύφωση της συνεργασίας των δύο διαστημικών υπηρεσιών εκατέρωθεν του Ατλαντικού η οποία αναμένεται να δώσει εξαιρετικά σημαντικά δεδομένα για τη γέννηση του ηλιακού μας συστήματος, μιας και οι κομήτες εμπεριέχουν τις θεμελιώδεις πληροφορίες για τις απαρχές της δημιουργίας του τελευταίου.
Η απροσδόκητη και υποβλητική εμφάνιση των κομητών γεννούσε πάντα ένα αίσθημα φόβου στους κατοίκους του πλανήτη μας. Οι Αρχαίοι αποκαλούσαν τους κομήτες «άστρα με ουρά» ενώ ο Αριστοτέλης πίστευε πως οι τελευταίοι αποτελούσαν ένα φαινόμενο της γήινης ατμόσφαιρας, άποψη που παρέμεινε αποδεκτή για περισσότερα από 1.800 χρόνια. Όλα αυτά τα χρόνια οι κομήτες θεωρούνταν προάγγελοι, ακόμη και υπεύθυνοι, κάθε είδους καταστροφής ή και αλλαγής του ρου της ιστορίας. Η δεισιδαιμονία αυτή τελειώνει το 1577 όταν ο Δανός αστρονόμος TychoBrahe καταρρίπτει τη θεωρία του Αριστοτέλη τεκμηριώνοντας πως οι κομήτες, όχι μόνο δεν βρίσκονται στην ατμόσφαιρα της Γης αλλά αντίθετα βρισκόταν μακρύτερα και από τη Σελήνη. Όμως η πιθανότητα ένας κομήτης να καταστρέψει τη Γη, δεν αποτελεί καθόλου σενάριο επιστημονικής φαντασίας.
Γιατί λοιπόν οι δύο διαστημικές υπηρεσίες σχεδίασαν και πραγματοποίησαν μια αποστολή που στοίχησε μέχρι στιγμής πάνω από 1,5 δις ευρώ; Οι επιστήμονες πλέον, γνωρίζουν πως οι πυρήνες των κομητών εμπεριέχουν πληροφορίες για τις απαρχές της δημιουργίας του ηλιακού μας συστήματος, μεταξύ αυτών και της ίδιας της ζωής στη Γη. Ο πρώτος που ανέπτυξε τη θεωρία αυτή ήταν ο Καθηγητής FredWhippleτου Πανεπιστημίου του Harvard στη δεκαετία του 1970, θεωρία που επιβεβαιώθηκε έπειτα από δύο αποστολές (Vegaκαι Giotto) 20 χρόνια αργότερα. Σήμερα ξέρουμε πως οι κομήτες αφενός αποτελούν τα απομεινάρια των υλικών που δημιούργησαν τον Ήλιο και τους πλανήτες, αφετέρου αλληλεπιδρούν με τις κοσμικές ακτινοβολίες αστέρων που πεθαίνουν μεταφέροντας σπουδαίες πληροφορίες αναφορικά με τη δημιουργία μάζας. Στα όρια του ηλιακού μας συστήματος βρίσκεται το λεγόμενο «Νέφος του Οόρτ» μια ζώνη που τοποθετείται σε απόσταση περίπου ενός τετάρτου από τον Εγγύτατο του Κενταύρου, το κοντινότερο στον Ήλιο αστέρι. Οι επιστήμονες υποστηρίζουν λοιπόν πως το νέφος αυτό είναι η πηγή όλων των κομητών που εισέρχονται στο ηλιακό μας σύστημα και το οποίο εμπεριέχει εκατομμύρια πυρήνες. Κατά συνέπεια η εξέταση της σύστασης ενός επισκέπτη από το μακρινό παρελθόν μπορεί να δώσει καταλυτικές πληροφορίες για το πάζλ της δημιουργίας του ηλιακού μας συστήματος αλλά και της ζωής στη Γη.
Ο 67/PChuryumov-Gerasimenko επιλέχθηκε για δύο κυρίως λόγους. Ο πρώτος ήταν η εγγύτητα της απόστασης, αφού ο κομήτης έπειτα από τις βαρυτικές δυνάμεις του Δία παγιδεύτηκε τυχαία σε απόσταση περίπου 185 εκατομμυρίων χιλιομέτρων (στο περιήλιό του-εγγύτερα στον Ήλιο) από τον Ήλιο. Ο δεύτερος ήταν η ιδιαιτερότητα της σύστασής του και του μεγέθους του, στοιχεία τα οποία εκτιμάται πως θα δώσουν σημαντικές πληροφορίες. Ο 67/Ρ είναι ένα αντικείμενο δύο ακανόνιστων πόλων μήκους περίπου 5 χιλιομέτρων το οποίο ταξιδεύει με ταχύτητα 135 χιλιάδες χιλιόμετρα ανά ώρα. Η αποστολή της Rosettaσχεδιάστηκε περίπου 20 χρόνια πριν, στα πλαίσια των αντίστοιχων προγραμμάτων της NASA και ESAγια τα εγγύτερα στη Γη αντικείμενα (NearEarthObjectProgram). Η επιλογή του παραπάνω κομήτη ήταν η δεύτερη κατά σειρά, αφού υπήρξε τεχνικό πρόβλημα με την πρώτη σχεδιαζόμενη αποστολή σε άλλο κομήτη.
Το ταξίδι της Rosettaξεκίνησε στις 2 Μαρτίου του 2004, από τη Γαλλική Γουιάνα και χρησιμοποιώντας τις βαρυτικές δυνάμεις του Άρη (2007) και της Γης (τρείς φορές το 2005, 2007 και 2009) κατόρθωσε να διανύσει 6,4 δις χιλιόμετρα φτάνοντας σε τροχιά γύρω από τον κομήτη τον περασμένο Αύγουστο. Στη συνέχεια μελετώντας την επιφάνεια του πλανήτη, επιλέχθηκε το μέρος προσεδάφισης του ερευνητικού οχήματος Philaeτο οποίο φέρει τα όργανα παρατήρησης και μέτρησης (όπως φασματόμετρα, χρωματογράφους, υψηλότατης ευκρίνειας φωτογραφική μηχανή, ραντάρ, μαγνητόμετρα) καθώς και ένα μικρό γεωτρύπανο με δυνατότητα συλλογής και ανάλυσης δειγμάτων. Το Philaeθα προσεδαφιστεί στις 12 Νοεμβρίου και θα εξετάσει τη σύσταση του πυρήνα του κομήτη για διάστημα 2,5 ημερών χρησιμοποιώντας τα πρωτεύοντα στοιχεία αποθηκευμένης ενέργειας που διαθέτει (μπαταρία). Στη συνέχεια, και για διάστημα τριών μηνών, εκτιμάται πως θα συνεχίσει τις έρευνες με ενέργεια που θα αποκτήσει από τα ηλιακά του πάνελ. Κανείς δεν γνωρίζει πόσο θα κρατήσει η διάρκεια ζωής του μετέπειτα αφού στο παρελθόν άλλοι δορυφόροι στο μακρινό διάστημα ξεπέρασαν το αρχικό προσδόκιμο όριο ζωής.
Η Rosettaείναι το τεχνολογικό επίτευγμα των δύο υπηρεσιών, καθώς και ερευνητικών φορέων και ιδιωτικών εργαστηρίων, το οποίο κλήθηκε να ενσωματώσει κατασκευαστικά ο κύριος συμβαλλόμενος της παραχωρησιούχου ESA, η AirbusDefense & Space, σε ένα ρομποτικό όχημα δύο στοιχείων. Η κατασκευάστρια εταιρία ανέπτυξε το όχημα στις εγκαταστάσεις της Γερμανίας, την πλατφόρμα στην Αγγλία και τα ηλεκτρονικά συστήματα στη Γαλλία, ενώ η ThalesAleniaSpaceανέλαβε τη συναρμολόγηση των κομματιών. Το όχημα έχει σχεδιαστεί να λειτουργεί για 12 χρόνια, έως τον Αύγουστο του 2015, όπου και ο κομήτης θα συνεχίσει την πορεία απομάκρυνσής του από τον Ήλιο στο εξώτερο διάστημα. Το όχημα Philaeσχεδιάστηκε από την εθνική υπηρεσία διαστήματος της Γερμανίας (DLR) στα πλαίσια ενός κονσόρτσιουμ συνεργασίας με ερευνητικά ινστιτούτα χωρών όπως η Γαλλία, Αγγλία, Ιταλία, Ιρλανδία, Φιλανδία, Αυστρία και Ουγγαρία.
Εδώ να σημειώσουμε πως στα πλαίσια της συμμετοχής των παραπάνω χωρών στην ΕSA και βάσει της ιδρυτικής Συνθήκης, η εθνική βιομηχανία καθώς και τα ερευνητικά κέντρα των κρατών-μελών δύναται να παίρνουν μέσω της αρχής για γεωγραφική διανομή των πόρων, συμβόλαια κατασκευής. Η Ελλάδα, παρότι είναι μέλος της ESAαπό το 2004 και ενώ μέχρι σήμερα έχει συμβάλλει στον προϋπολογισμό της τελευταίας με περισσότερα από 150 εκατομμύρια ευρώ, δεν έχει πάρει πίσω ούτε ένα συμβόλαιο. Στα θεσμικά ζητήματα που θέτει η εκμετάλλευση του διαστήματος, η χώρα μας έχει πολύ μεγάλη υστέρηση σε ερευνητικό και θεσμικό επίπεδο κυρίως για δύο λόγους: Ο πρώτος είναι η ανυπαρξία ενός εθνικού φορέα συντονισμού διαστημικών δραστηριοτήτων που έχει ως αποτέλεσμα την δυσκολία παρακολούθησης από τα ερευνητικά κέντρα και την εγχώρια βιομηχανία των προγραμμάτων της ESA. Ο δεύτερος λόγος έχει να κάνει με την άγνοια και αμέλεια των πολιτικών φορέων, με πρώτο τον θεσμικά υπεύθυνο για θέματα ESA, τον Γενικό Γραμματέα Έρευνας και Τεχνολογίας, να οργανώσουν 10 χρόνια μετά μια διεύθυνση για τα θέματα ESA.
Ενώ είμαστε καθημερινά χρήστες διαστημικών τεχνολογιών, πληρώνουμε πανάκριβά παρόχους διαστημικών υπηρεσιών, ως φορολογούμενοι πληρώνουμε ξανά για τη συμμετοχή μας στην ESA, δεν υπάρχει κανένας συντονιστικός φορέας, έστω για αυτή μας τη συμμετοχή. Μετά και την κατάργηση του Εθνικού Κέντρου Διαστημικών Εφαρμογών του Υπουργείου Άμυνας, στη χώρα μας δεν υπάρχει καμία υπηρεσία που να ασχολείται με το ζήτημα των διαστημικών δραστηριοτήτων. Μετά από 10 χρόνια συμμετοχής οι εκάστοτε Γ.Γ.Ε &Τ., παρότι οχλήθηκαν και ενημερώθηκαν δεν ασχολήθηκαν ουσιαστικά ποτέ με το εν λόγω θέμα. Μάλιστα στα πλαίσια των αντίστοιχων κυβερνητικών σχεδιασμών, η Γ.Γ.Ε. & Τ. άλλαζε εποπτεία από υπουργείο σε υπουργείο, με τελευταίο το Υπουργείο Παιδείας, χωρίς βέβαια αυτό να δικαιολογεί την αδράνεια των προσώπων- φορέων τους.
Κλείνοντας, στα πλαίσια της συμμετοχής μου ως μέλος του Ευρωπαϊκού Κέντρου Διαστημικού Δικαίου στο summerschoolτης ESAτον περασμένο Σεπτέμβριο στη Γενεύη για τις τελευταίες νομικές εξελίξεις στον τομέα του Διαστήματος, είχα την τύχη να παρακολουθήσω πέρα από τις νομικές πτυχές της αποστολής της Rosetta, την παρουσίαση του ερευνητικού προγράμματος από τον επιστημονικά υπεύθυνο MarkMcCaughrean. Πέρα λοιπόν από τις νομικές ιδιαιτερότητες (όπως είναι η προοπτική εκμετάλλευσης πόρων από ουράνια σώματα- π.χ. εξόρυξη μετάλλων/spacemining) το εγχείρημα, παρουσιάζει μοναδικό ενδιαφέρον για την ανθρωπότητα. Αυτή, η χωρίς προηγούμενο επιχείρηση παρατήρησης και μελέτη ενός κομήτη, θα έχει ως αποτέλεσμα να αποκτήσουμε πολύτιμες πληροφορίες για το ηλιακό μας σύστημα αλλά και τις απαρχές της ζωής πάνω στη Γη. Τέλος, αναρωτιέται κανείς γιατί τόσα χρήματα, ενώ στη Γη δεν έχουμε λύσει πρωτεύοντα προβλήματα (πείνα, ασθένειες, φτώχεια- για παράδειγμα η επικείμενη επανδρωμένη αποστολή στον Άρη θα κοστίσει πάνω από 200 δις δολάρια). Η απάντηση είναι δύσκολη. Θα μπορούσε όμως κανείς να ισχυριστεί ότι σχεδόν όλες οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούμε σήμερα αλλά και θα χρησιμοποιήσουμε στο μέλλον καθώς και τα οφέλη που προκύπτουν σε τομείς όπως π.χ. η ιατρική, προέρχονται από τα spinoffsτης έρευνας για τον τομέα του διαστήματος.
του Γιάννη Τζιουρά,
Υπ. Δρ. Νομικής ΑΠΘ
Μέλος του Ευρωπαϊκού Κέντρου Διαστημικού Δικαίου της ESA
Συνοπτικό χρονολόγιο των σημαντικότερων στιγμών της Rosetta
2 Μαρτίου 2004: Εκτόξευση του διαστημοπλοίου από το Κουρού της Γαλλικής Γουιάνας
4 Μαρτίου 2005: Με τη βοήθεια του βαρυτικού πεδίου της Γης η Rosettaκατευθύνεται στο εξώτερο διάστημα
25 Φεβρουαρίου 2007: Με τη βοήθεια του βαρυτικού πεδίου του Άρη η Rosettaμπαίνει σε τροχιά προκειμένου να συναντηθεί με τον κομήτη 67/PChuryumov-Gerasimenko
13 Νοεμβρίου 2009: Ξανά με τη βοήθεια της βαρυτικής δύναμης της Γης το διαστημόπλοιο διαμορφώνει την τελική του τροχιά για το επικείμενο ραντεβού
20 Ιανουαρίου 2014: Η Rosettaξυπνά από το δεκαετή «λήθαργο»
6 Αυγούστου 2014: Η Rosettaπροσεγγίζει τον κομήτη και μπαίνει σε τροχιά προσεδάφισης γύρω από αυτόν
4 Σεπτεμβρίου 2014: Ο δορυφόρος αποστέλλει τα πρώτα δεδομένα, μεταξύ αυτών και φωτογραφίες από την επιφάνεια του κομήτη, που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο συνέδριο της ESAστη Γενεύη, τον Σεπτέμβριο
12 Νοεμβρίου 2014: Αναμένεται η προσεδάφιση του ερευνητικού οχήματος Philaeστην επιφάνεια του κομήτη. Θα ξεκινήσει η πρώτη ερευνητική αποστολή διάρκειας 2,5 ημερών και αναμένεται με αγωνία η ανακοίνωση των πρώτων αποτελεσμάτων στη διεθνή επιστημονική και μη κοινότητα.
