Σκηνές από την επέλαση της βαρβαρότητας (Γράφει ο Γιώργος Τσιάκαλος)
«Να εξαφανιστούν οι αρχαιότητες μέχρι την τελευταία πέτρα»
Διάβασα πριν από πολλά χρόνια, πάνω από πενήντα, το βιβλίο του Gottfried Semper
«Προκαταρκτικές παρατηρήσεις για τη χρωματισμένη αρχιτεκτονική και γλυπτική στους Αρχαίους»[1] (εκδόθηκε το 1834) και ζήλεψα τότε την τόλμη του, να αντιπαρατεθεί στις κυρίαρχες θεωρίες και στις αυθεντίες της εποχής του, και τον τρόπο, που το έκανε. Ήταν ο πιο μαχητικός θιασώτης της άποψης, ότι τα γλυπτά των Αρχαίων ήταν χρωματισμένα. Το ξαναδιάβασα τον τελευταίο καιρό κι αυτή τη φορά έμεινα περισσότερο σε μια περίεργη, όπως την είδα τότε, αναφορά του σε έναν μεγάλο πολιτικό άνδρα , που μόλις είχε πεθάνει, ο οποίος κρίνοντας τις συνθήκες, που επικρατούσαν στο νεοελληνικό κράτος, είπε, ότι θα επιθυμούσε «να εξαφανίσει τις αρχαιότητες μέχρι και την τελευταία πέτρα, επειδή αυτές είναι η κύρια αιτία για τη σύγχρονη ταλαντευόμενη στάση μας απέναντί τους». Εννοεί τον τρόπο πρόσληψης των Ελλήνων της εποχής και του κράτους τους από τους Ευρωπαίους, δηλαδή πότε να τους βλέπουν ως αναγεννημένους Αρχαίους και πότε ως απολίτιστους ιθαγενείς, που απλά χρησιμοποιούν τους Αρχαίους προς τα έξω προς ίδιον όφελος, ενώ δεν έχουν τίποτε το κοινό μαζί τους.
Ξαναδιάβασα τον Semper με αφορμή την προσέγγιση της ελληνικής αρχαιότητας τα τελευταία τρία χρόνια από τη δική μας κυβέρνηση.
2020: 2500 χρόνια από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας; Το διεθνές ρεζίλεμα
Τρεις μόλις μήνες μετά την εκλογή του (Ιούλιος 2019) ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης κήρυξε την έναρξη των εκδηλώσεων για τα 2500 χρόνια από τη μάχη των Θερμοπυλών και τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, που, όπως είπε, συμπληρώνονταν το 2020.
Τα διεθνή ΜΜΕ κάγχασαν.
l Το γερμανικό περιοδικό GESCHICHTE (ΙΣΤΟΡΙΑ) σχολίασε ειρωνικά, ότι η Ελλάδα αποφάσισε να γιορτάσει ένα χρόνο νωρίτερα, επειδή προφανώς θεωρεί ότι υπάρχει και έτος 0 (μηδέν), και επισήμανε ότι «από το 480 π.Χ. έως το 2020 μ.Χ. είναι 2499 χρόνια».
l Τα Μουσεία απόρησαν και συνέχισαν τους δικούς τους σχεδιασμούς, να προβάλουν την επέτειο το 2021.
l Στην Επιτροπή της ΕΕ αναρωτήθηκαν, γιατί υποχρεώθηκαν να απαντήσουν γραπτά ήδη το 2018 σε Έλληνα Ευρωβουλευτή[2], ο οποίος, αφού πρώτα σημείωνε, ότι «τον Σεπτέμβριο του 2021 συμπληρώνονται 2500 χρόνια από την Ναυμαχία της Σαλαμίνας», ρωτούσε «Ποιες δράσεις προβλέπεται να αναλάβει, σε συνεργασία με τις αρμόδιες ελληνικές αρχές, προκειμένου να τιμηθεί η επέτειος αυτή και να διοργανωθεί εορτασμός που πράγματι αρμόζει σε ένα τόσο σημαντικό ιστορικό γεγονός για τον Πολιτισμό, τη Δημοκρατία και την Ευρώπη;».
l Και το 2021, με αφορμή την εξαιρετική έκθεση "Salamis 480" των μουσείων του Μονάχου (από τις 16 Νοεμβρίου 2021 έως τις 13 Μαρτίου 2022), η έγκυρη Süddeutsche Zeitung σχολίασε ως εξής το λάθος της Ελληνικής Πολιτείας: «οι σημερινοί Έλληνες δεν ενδιαφέρονται να είναι τρομερά ακριβείς, προτιμούν να εμπιστεύονται αυτό που φαίνεται σωστό». Για τους άλλους ισχύει η αναζήτηση του «αληθούς».
Κι αυτή η διαφορά μεταξύ της Ελληνικής Πολιτείας και των άλλων θα είναι ορατή και στο μέλλον, καθώς τις εκδηλώσεις των άλλων θα θυμίζουν οι κατάλογοι των εκθέσεων, ενώ τα ελληνικά κειμήλια θα είναι οι αναμνηστικές σειρές των γραμματοσήμων και των νομισμάτων, αναμνηστικές της επιπόλαιης -τουλάχιστον!- αντιμετώπισης των Αρχαίων[3].
Θα αρκούσε η επιλογή του 2020, ως αποτέλεσμα της προτίμησης «αυτού που φαίνεται σωστό» αντί του «αληθούς», για να μιλήσουμε για ρεζίλεμα. Όμως η συνέχεια δεν ήταν απλά ρεζίλεμα, ήταν επίθεση κατά του πολιτισμού των Αρχαίων, επίθεση κατά του «καλού κ’ αγαθού» και κατά του «αληθούς». Διότι αυτό σημαίνει η απόφαση να χρησιμοποιηθεί στην εκπαίδευση και στις παρουσιάσεις στα ΜΜΕ η φράση «Θερμοπύλες και Σαλαμίνα: Ο Θρίαμβος της Θέλησης».
Υπενθυμίζω την καταγωγή αυτής της φράσης.
Τον Απρίλιο του 1934 ο Χίτλερ ανέθεσε στη Λένι Ρίφενσταλ να σκηνοθετήσει μια ταινία για το συνέδριο του κόμματός του και ο ίδιος έδωσε τον τίτλο: «Θρίαμβος της θέλησης».
Η δίωρη ταινία έγινε το προπαγανδιστικό όπλο με το οποίο επικράτησε η αρχή του Φύρερ, σύμφωνα με την οποία ο λαός ανήκε και ορκιζόταν σ’ αυτόν και κάθε άτομο έπρεπε να θυσιάζει γι’ αυτόν ακόμη και τη ζωή του.
Αγαπημένη φράση του Χίτλερ ήταν: «Ο θρίαμβος της θέλησης», και τη συνέδεε με τη θέληση για επικράτηση της ναζιστικής ιδεολογίας σε όλο τον κόσμο. Σε ομιλία του στην Κενιγκσβέργη το 1938 είπε: «Γερμανικέ λαέ, σας έχω διδάξει να έχετε πίστη, τώρα δώστε μου την πίστη σας! Ό,τι έγινε είναι αποτέλεσμα του θριάμβου μιας ιδέας, ο θρίαμβος της θέλησης, θρίαμβος της επιμονής και αντοχής, και πάνω απ’ όλα είναι αποτέλεσμα ενός θαύματος πίστης, γιατί μόνο η πίστη μπορούσε να μετακινήσει βουνά. Κάποτε ξεκίνησα με την πίστη μου στον γερμανικό λαό και ανέλαβα αυτόν τον τεράστιο αγώνα. Με πίστη σε μένα με ακολούθησαν στην αρχή χιλιάδες, μετά εκατοντάδες χιλιάδες και τώρα με ακολουθούν εκατομμύρια».
Ναι, τον ακολούθησαν εκατομμύρια. Ήταν «Ο θρίαμβος της θέλησης», να επιβληθεί η απάνθρωπη ναζιστική ιδεολογία, που οδήγησε σε ολοκαυτώματα, γενοκτονίες και πολέμους με δεκάδες εκατομμύρια νεκρούς. Συνδεδεμένη απόλυτα και αποκλειστικά η φράση «Ο θρίαμβος της θέλησης» με τον Χίτλερ και την ταινία της Λένι Ρίφενσταλ.
Γι’ αυτό, δε μπορούσε παρά να ξαφνιάσει δυσάρεστα και να προκαλέσει τα δημοκρατικά αισθήματα τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό η κεντρική χρήση της στις εκδηλώσεις για τα 2.500 χρόνια από τη μάχη των Θερμοπυλών και τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. «Θερμοπύλες και Σαλαμίνα.
Ο θρίαμβος της θέλησης», τιτλοφορείται μια συζήτηση στο Φόρουμ των Δελφών, που ανακοινώνεται με δελτίο Τύπου και η φωτογραφία αναρτάται στην επίσημη σελίδα των εκδηλώσεων.
«Η μάχη των Θερμοπυλών και η Ναυμαχία της Σαλαμίνας ως θρίαμβος της θέλησης και ως θεμέλιος λίθος του Δυτικού Πολιτισμού» είναι το θέμα του μαθητικού διαγωνισμού ζωγραφικής για την επέτειο.
Το δεύτερο συστατικό - “ως θεμέλιος λίθος του Δυτικού Πολιτισμού”- μπορούσε πράγματι να είναι θέμα και να παραπέμπει στο Χρυσό Αιώνα της Αθήνας και στη σημασία του για την Ευρώπη. Όμως σε συνδυασμό με τον «Θρίαμβο της θέλησης» αλλού παραπέμπει: στο όραμα του Χίτλερ για την Ευρώπη, στον εφιάλτη των λαών της.
Θέλω να πιστεύω, ότι η καταγωγή και η σημασία της φράσης ήταν άγνωστη στις/στους προέδρους των οργανισμών, που προκήρυξαν τον διαγωνισμό και προετοίμασαν τις εκδηλώσεις. Όμως, προφανώς κάποιοι «ειδικοί» (τους οποίους, σύμφωνα με την Υπουργό Πολιτισμού, ποτέ δεν επιτρέπεται να κρίνουμε) συνειρμικά την άντλησαν από τη ναζιστική πρόσληψη και πλαστογράφηση της ελληνικής αρχαιότητας.
Για τον Γκέρινγκ οι Θερμοπύλες αναστήθηκαν στο Στάλινγκραντ, όπου σύμφωνα με τη ναζιστική ρητορεία ο «Δυτικός Πολιτισμός» αντιμετώπισε τη «βάρβαρη Ανατολή». Μακάβρια η ομιλία του στο ραδιόφωνο τρεις μέρες πριν από την παράδοση της 6ης γερμανικής Στρατιάς. Καλούσε εκατόν τριάντα χιλιάδες στρατιώτες να τηρήσουν τον όρκο τους στον Φύρερ και να επιλέξουν το θάνατο, «όπως οι τριακόσιοι του Λεωνίδα», τους οποίους πουθενά δεν ανέφερε ως Έλληνες αλλά ως άνδρες βόρειας (σκανδιναβικής) φυλής, προγόνους των Γερμανών ναζί. Βέβαια, οι αξιωματικοί και οι στρατιώτες της 6ης Στρατιάς δεν δέχτηκαν να θυσιαστούν για το ναζιστικό βάρβαρο εγχείρημα, που το είχαν καταλάβει πια, και παραδόθηκαν. Όμως ψεύτες, όπως πάντα και παντού, οι ναζί ηγέτες δήλωναν στα μετόπισθεν, ότι όλοι, από τον στρατηγό έως τον απλό στρατιώτη, πέθαναν δήθεν στο πεδίο της μάχης πολεμώντας μέχρι την τελευταία τους πνοή με το όπλο στο χέρι[4].
Αναρωτιέμαι: Ίδιος ο θάνατος στο Στάλινγκραντ, ως τήρηση του όρκου στον Φύρερ, με το θάνατο στις Θερμοπύλες «τοις κείνων ρήμασι πειθόμενοι»; Προφανώς ίδιος είναι για τον Γκέρινγκ και τους Ναζί - αλλά και για μας;
Σκέφτομαι: Μετά τη Σαλαμίνα ο Περικλής, ο Φειδίας, η Δημοκρατία. Μετά το συνέδριο του NSDAP ο Χίτλερ, ο Albert Speer, το Άουσβιτς. Είναι «Ο θρίαμβος της θέλησης» η γενεσιουργός αιτία και των δύο; Οργή προκαλεί ο συσχετισμός. Ύβρις είναι ο μόνος δόκιμος χαρακτηρισμός αυτής της πράξης.
Φωτίστηκε η Ακρόπολη και αναδείχτηκε ακόμη περισσότερο η αισθητική, που συνδεόταν άρρηκτα με τις έννοιες της Δημοκρατίας και της Ελευθερίας. Από που άντλησαν το δικαίωμα να τη συνδέσουν με την πιο βάρβαρη ιδεολογία που εμφανίστηκε ποτέ στην ανθρώπινη Ιστορία;
Αυθόρμητα αναδύεται το ερώτημα: Από άγνοια ο πρωθυπουργός δήλωσε, ότι η επέτειος των 2500 χρόνων γιορτάζεται το 2020 ή για δικούς του, άγνωστους σ’ εμάς, λόγους επέλεξε το ψέμα[5]; Και στη συνέχεια: ήταν αποτέλεσμα άγνοιας η υιοθέτηση της ναζιστικής φρασεολογίας στην εκτίμηση της πράξης των Ελλήνων στις Θερμοπύλες και στη Σαλαμίνα; Και επιπλέον: ποια ήταν η συμβολή ή η αντίδραση στο ψέμα και στην ύβρη των επίσημων ειδημόνων του Υπουργείου Πολιτισμού, που γνωμοδοτούν και αποφασίζουν σε θέματα αρχαίων μνημείων και αρχαιότητας; Πάντως, όποια κι αν είναι η αλήθεια -άγνοια ή σκόπιμο ψέμα ή επιλεκτική ιδεολογική συγγένεια με το ναζισμό- έρχεται πάλι στο νου η αναφορά του Gottfried Semper στον μεγάλο πολιτικό άνδρα της εποχής του, που για τη λύση των προβλημάτων της σύγχρονης Ελλάδας θα επιθυμούσε ακόμη και «να εξαφανίσει τις αρχαιότητες μέχρι και την τελευταία πέτρα».
Επίσκεψη στην Ακρόπολη, Μάιος 2021
Καθυστερημένη η τακτική επίσκεψή μου στην Ακρόπολη μετά τον αποκλεισμό στη Θεσσαλονίκη λόγω κορονοϊού. Χωρίς άποψη για τις επεμβάσεις που έγιναν, αλλά ενημερωμένος για τις διιστάμενες απόψεις και τα εκατέρωθεν επιχειρήματα. Πιάνω τον εαυτό μου να φωτογραφίζει τις πέτρες, που επίτηδες έχουν αφεθεί να προβάλουν μέσα από το μπετόν. Άλλες πολύ μικρές, όσο για να σκοντάψεις, κι άλλες, στις άκρες, μεγαλύτερες, να θυμίζουν ότι κάτω από το μπετόν είναι βράχος.
«Να που δεν τα καλύπτουμε όλα» φαίνεται να είναι το μήνυμα σε όσους/ες αντιδρούσαν. Μήπως όμως αντίθετα αποτελούν άθελα μήνυμα αυτού, που πιθανόν έρχεται, μακέτα της φράσης «μέχρι και την τελευταία πέτρα»;
Οργισμένος. Ανήκω στη μικρή ομάδα των ακτιβιστών, που από πολύ νωρίς έδωσε μάχες για την προσβασιμότητα των αναπήρων παντού, χωρίς καμιά εξαίρεση. Όμως, αυτό, που έγινε εδώ, προφανώς δεν αποσκοπούσε αποκλειστικά στην ικανοποίηση των αναγκών των αναπήρων.
Φωτογραφίζω την παπαρούνα, που τολμά να ξεπροβάλλει, δίπλα στις πλάκες, που ακόμη δεν έχουν τοποθετηθεί, αλλά, όταν θα τοποθετηθούν, θα πάρουν τη θέση της.
Ξέρω, παπαρούνες δεν υπήρχαν εκεί, όταν η Ακρόπολη ζούσε το θαύμα της, και ίσως με τις πλάκες το μέρος αυτό να μοιάζει περισσότερο με ό,τι ήταν τότε, αλλά δεν θεωρώ ότι αυτό δικαιολογεί μια τέτοια επέμβαση. Ο λόγος; Την Ακρόπολη δεν θα τη δούμε ποτέ όπως ήταν τότε. Αυτά που απέμειναν βλέπουμε και η σχέση μας μαζί τους επηρεάζεται από τον τρόπο, που αισθανόμαστε και διαχειριζόμαστε το πέρασμα του χρόνου. Ο τρόπος, που αισθανόμαστε και προσλαμβάνουμε το μεγαλείο του μη υπαρκτού πια οικοδομήματος βλέποντας μόνον ό,τι απέμεινε, δεν έχει να κάνει μόνον με τις πληροφορίες που έχουμε -πολύ σημαντικές και απαραίτητες, βέβαια!- αλλά και με πολλά άλλα, που δημιουργούν μια σχέση αγάπης με το «τραυματισμένο» μνημείο και είναι αυτά, που μας σπρώχνουν να αναζητήσουμε την αρχική του εικόνα.
Αυτόν τον «παιδαγωγικό ρόλο» παίζουν οι παπαρούνες, «το φλισκούνι κι η άγρια μέντα» και γενικότερα η φύση, όταν κατακτά χώρους, που παλιότερα ανήκαν στο δομημένο περιβάλλον του μνημείου. Συνεπώς, όταν ο σκοπός δεν είναι η πλήρης αναστύλωση ενός μνημείου -και φυσικά δεν είναι στην περίπτωση των δικών μας αρχαίων- τότε η επιλογή «πλάκες ή παπαρούνες» δεν είναι τόσο απλή όσο φαίνεται σε όποιον/α αγνοεί ή συνειδητά παραβλέπει το περιβάλλον, που χρειάζονται οι επισκέπτες, για να αποκτήσουν σχέση σεβασμού και αυθεντικού ενδιαφέροντος για το μνημείο. Δηλαδή, η πιθανή επιλογή της παπαρούνας αντί της πλάκας δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας αίσθησης απώλειας «συναισθηματικής κυρίως φύσεως: εν προκειμένω κάτι από την παλαιά ρομαντική εικόνα»[6], όπως υποθέτει ο Μανόλης Κορρές, ότι μπορεί να υπάρχει σε πολλούς - Είναι εμπειρία.
Ξέρω, τέτοιες σκέψεις κάνουν μόνον (;) εκείνοι/ες, που έχουν αναλάβει το καθήκον να κάνουν τις μαθήτριες και τους μαθητές να ενδιαφερθούν για την ελληνική αρχαιότητα, να ασχοληθούν μαζί της και να την κατανοήσουν, και οι οποίοι/ες γνωρίζουν από πρώτο χέρι τι είναι αυτό, που συμβάλλει στην επιτυχία του εγχειρήματος και τι εκείνο, που την παρεμποδίζει – εννοώ φυσικά τις/τους εκπαιδευτικούς. Φαίνεται, όμως, ότι για ορισμένους πολιτικούς και “ειδικούς” οι παιδαγωγοί της πράξης όχι μόνον δεν δικαιούνται να εκφράζουν απόψεις αλλά ούτε καν να διατυπώνουν τις εμπειρίες τους, ώστε να τις έχουν υπόψη τους οι επίσημοι ειδήμονες. Άλλωστε, η Υπουργός Πολιτισμού αντιμετώπισε και αντιμετωπίζει το ζήτημα των διαφορετικών απόψεων στη διαχείριση των αρχαιοτήτων απαξιώνοντας από την αρχή την ειδημοσύνη όσων διαφωνούν με τις δικές της απόψεις και τις απόψεις των δικών της ανθρώπων, δηλώνοντας «είμαστε σε µία εποχή, που φαίνεται ότι οι ειδικοί αμφισβητούνται»[7].
Πράγματι, η ίδια αμφισβητεί τις εκατοντάδες ειδικών απ’ όλο τον κόσμο, που εκφράζουν αντιρρήσεις για κάποιες από τις επεμβάσεις στην Ακρόπολη και στα Αρχαία της Βενιζέλου - τις εμπειρίες, τους προβληματισμούς και τις ανησυχίες των παιδαγωγών δεν θα απαξιώσει και δεν θα περιφρονήσει; Το ερώτημα είναι: αποτελεί πράγματι πρόβλημα της εποχής μας η αμφισβήτηση της ειδημοσύνης εκείνου/ης, που αποφάνθηκε, ότι η επέτειος των 2500 της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας γιορτάζεται το 2020 ή, αντίθετα, το πρόβλημα ης εποχής μας είναι, ότι ένας πρωθυπουργός αυτοαναγορεύεται σε ειδήμονα, εξαγγέλλει και εφαρμόζει μια πολιτική, που έχει ως αποτέλεσμα το ρεζίλεμα της χώρας και την προσβολή των Αρχαίων, χωρίς καμιά αντίδραση από τις αρμόδιες υπουργούς, τους/τις ειδικούς και τις ηγεσίες όλων των θεσμών της Πολιτείας; Στην πραγματικότητα πρόβλημα αποτελεί το γεγονός, ότι η πολιτική της κυβέρνησης και οι πράξεις της Υπουργού Πολιτισμού χαρακτηρίζονται από απόλυτο αυταρχισμό, που για να τον δικαιολογήσουν επικαλούνται επιλεγμένες αυθεντίες.
Η αλήθεια είναι, ότι η αυθεντία – εννοώ την αναγνωρισμένη και μη αμφισβητούμενη από κανέναν- πάντοτε ενέχει τον κίνδυνο να τροφοδοτήσει τον αυταρχισμό. Όποιος/α για πολλά χρόνια υπηρέτησε με γνώση και επιτυχία έναν τομέα και κέρδισε το σεβασμό της επιστημονικής κοινότητας και της κοινωνίας, συχνά φαίνεται να δυσκολεύεται, ιδιαίτερα σε μεγαλύτερη ηλικία, να αποδεχτεί διαφορετικές απόψεις, με αποτέλεσμα να καταφεύγει στον αυταρχισμό, εφόσον διαθέτει ανάλογη δύναμη ή έχει αμέριστη την υποστήριξη της κρατικής εξουσίας. Ένα ολόκληρο κίνημα, το φοιτητικό κίνημα του 1968, είχε στο επίκεντρό του ακριβώς αυτή τη σχέση, τη σχέση αυθεντίας και αυταρχισμού στο Πανεπιστήμιο. Ήταν ελάχιστες οι περιπτώσεις, όπου οι φοιτητές και οι φοιτήτριες αμφισβήτησαν την αυθεντία των καθηγητών τους σε σχέση με τις γνώσεις τους, αυτό που αμφισβήτησαν ήταν το τι επέλεγαν να διδάξουν και πως επέλεγαν να το κάνουν, πότε ως αυθεντίες επέλεγαν να μιλήσουν και πότε επέλεγαν να σιωπήσουν. Αυτό είναι το ζήτημα.
Ο υπεύθυνος (και) για τις πρόσφατες επεμβάσεις στην Ακρόπολη, αναμφίβολα μια πραγματική αυθεντία, δήλωσε γι’ αυτές, ότι τον ικανοποιούν πλήρως.[8] Είναι λογικό, αφού αποτελούσαν δική του πρόταση και απόφαση.
Για να καταλάβουμε τη σημασία της, ας κάνουμε την υπόθεση, ότι ό ίδιος άνθρωπος ή κάποιος άλλος, που θα έρθει στη θέση του, αποφασίζει, ότι η εικόνα του Παρθενώνα πρέπει να είναι πιο κοντά σ’ εκείνη, που είχαν οι αρχαίοι και γι’ αυτό χρωματίζει το μνημείο με τον τρόπο, που πρότεινε ο Gottfried Semper.
Άλλωστε, στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης οι επισκέπτες θαυμάζουν τα σχετικά εκθέματα και συζητούν γι’ αυτά. Την ειδημοσύνη του δεν θα την αμφισβητούσε κανείς, μπορούσε όμως να θεωρηθεί απαράδεκτη η διατύπωση διαφορετικών απόψεων με σκοπό να παραμείνει ο Παρθενώνας έτσι, όπως τον γνώρισαν και τον ύμνησαν πολλοί σημαντικοί αρχαιογνώστες και αρχαιολάτρες τους τελευταίους αιώνες, θεωρώντας εκείνοι -λανθασμένα!- την έλλειψη χρώματος επιλογή των ίδιων των Αρχαίων[9];
Σε τέτοια ερωτήματα δεν υπάρχουν δήθεν αυτονόητες απαντήσεις, γι’ αυτό απαιτείται ιδιαίτερη προσοχή, ώστε η αυθεντία να μη μετατρέπεται σε αυταρχισμό, και ο αυταρχισμός της αυθεντίας να μην τρέφει και γιγαντώνει τον αυταρχισμό στην κοινωνία και στην πολιτική. Αυτό όμως συμβαίνει σήμερα στη χώρα μας σε πολλούς καίριους τομείς, μεταξύ αυτών στις πρώτες θέσεις οι τομείς του Πολιτισμού και της Παιδείας.
Τιμήθηκε το 2020 ο Περικλής ή ο Διοπείθης;
Μάιος 2019. Βρίσκομαι στο Νέα Μουσείο της Ακρόπολης, δίπλα μου μαθήτριες και μαθητές με δύο εκπαιδευτικούς ενός επαρχιακού Λυκείου, όπως έμαθα αργότερα.
Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον να παρακολουθείς μαθήτριες και μαθητές στις επισκέψεις τους σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία, επειδή μόνον τότε αντιλαμβάνεσαι τη σημασία, που έχει η προετοιμασία στο σχολείο για το ενδιαφέρον και το σεβασμό των εκθεμάτων. Άλλωστε, το ίδιο ισχύει για τις επισκέψεις σε πινακοθήκες, σε θέατρα και σε εκδηλώσεις σε μέγαρα μουσικής. Η επίσκεψη ενός μουσείου φέρνει αποτελέσματα, κυρίως, όταν συνδέεται με μια πληροφόρηση (που προηγείται) και μια συζήτηση (που ακολουθεί), ώστε η πληροφόρηση, σε συνδυασμό με το βίωμα του μουσείου και τη συζήτηση, να γίνει γνώση, στάση ζωής και συμπεριφορά. Στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι φανερή η πολύ καλή προεργασία των δύο εκπαιδευτικών, η μία καθηγήτρια Πολιτικής Παιδείας και η άλλη των Εικαστικών. Πληροφορούμαι, ότι από κοινού έκαναν την προετοιμασία έχοντας στόχο να διερευνήσουν με τα παιδιά την έννοια «καλός κ’ αγαθός», ως ενότητα των δύο. Ρίχνουν το βάρος τους στο να κατανοήσουν οι μαθητές και οι μαθήτριες, ότι το καλός καγαθός δεν είναι μια γενική προτροπή δίπλα σε πολλές άλλες, αλλά είναι αξίες, που στην Αθήνα του Περικλή βρίσκονταν στην κορυφή του συστήματος αξιών της κοινωνίας.
Αξίες είναι πρότυπα ζωής, βιωμένες καθορίζουν τόσο τις μεγάλες όσο και τις μικρές αποφάσεις των ανθρώπων, καθορίζουν τόσο την καθημερινότητα όσο και τη στάση απέναντι στα μεγάλα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα Το καλός καγαθός, διακρίνει τον Αθηναίο πολίτη εκείνης της εποχής από τους υπηκόους ή πολίτες όλων των άλλων κοινωνιών στην Ιστορία μέχρι σήμερα. Μαζί με το «αληθές» δημιουργούν το ευνοϊκό περιβάλλον για την ανάπτυξη της φιλοσοφίας και την ανάδειξη κορυφαίων φιλοσόφων.
Τα παιδιά είναι ενθουσιασμένα, η συζήτηση, που θ’ ακολουθήσει στο σχολείο, έχει ήδη ξεκινήσει στο μουσείο με πολύ καλούς οιωνούς. Όμως μέσα στον ενθουσιασμό ακούγονται και οι δύο γνωστές φράσεις, που συχνά συνοδεύουν μια προκατειλημμένη εθνική υπερηφάνεια, «όταν εμείς χτίζαμε Παρθενώνες, οι ξένοι…» και «όταν οι Έλληνες είμαστε ενωμένοι, μεγαλουργούμε», και ξαφνιάζονται τα παιδιά στην παρατήρησή μου, ότι ούτε τότε ήμασταν ενωμένοι, σε ό,τι αφορά στον Παρθενώνα και στη φιλοσοφία. Έτσι, έμαθαν για τον Διοπείθη και τα έργα του στην εποχή του «Χρυσού Αιώνα» των Αθηνών και ίσως να διάβασαν αργότερα το ιστορικό μυθιστόρημα του Άγγελου Βλάχου Ο κύριος μου ο Αλκιβιάδης (Εκδόσεις της ΕΣΤΙΑΣ), που πρότεινα να διαβάσουν, καθώς εκεί περιγράφεται η εποχή του Περικλή και παρεμπιπτόντως οι θέσεις και ο ρόλος του Διοπείθη.
Ο Διοπείθης αναφέρεται από τους ιστορικούς ως “εξηγητής” ή “χρησμολόγος”. Οι εξηγητές, που μόνον οι ευπατρίδες μπορούσαν να γίνουν, δηλαδή οι ανήκοντες σε αριστοκρατικές οικογένειες, ερμήνευαν τους χρησμούς των μαντείων και γνωμοδοτούσαν σε θέματα θρησκευτικής τελετουργίας. Υπήρχαν δύο κατηγορίες, α) «εξηγηταί υπό του δήμου καθεστάμενοι» και β) «εξηγηταί πυθόχρηστοι» (δηλαδή επιλεγμένοι από το Μαντείο των Δελφών). Κατά κανόνα οι εξηγητές ήταν συντηρητικοί, συμπορεύονταν με τους πολιτικούς αντιπάλους της δημοκρατίας, τους ολιγαρχικούς, και αντιτάχθηκαν με διάφορους τρόπους στα έργα της Ακρόπολης, κατηγορώντας τον Περικλή, ότι παρανομούσε, επειδή χρησιμοποιούσε για την κατασκευή τους χρήματα του κοινού ταμείου της Συμμαχίας της Δήλου, τα οποία είχαν αποκλειστικό προορισμό την προετοιμασία του πολέμου κατά των Περσών (κυρίως με την κατασκευή περισσότερων πολεμικών πλοίων).
Ο Διοπείθης ανήκε στους πυθόχρηστους και ήταν ένας από τους πιο φανατικούς αντιπάλους -εχθρός, στην πραγματικότητα- του Περικλή και των ανθρώπων, που βρίσκονταν κοντά του. Το όνομά του συναντάται συχνά σε κωμωδίες της εποχής, όπου γίνεται στόχος εξαιτίας του κακού χαρακτήρα του. «Δωροδόκος», «υπομανιώδης», «παραμαινόμενος» ήταν ορισμένοι από τους χαρακτηρισμούς, που του αποδίδονταν, με τον Αριστοφάνη να τον περιγράφει ως «την ενσάρκωση του φανατισμού» (την ψυχήν εμπλησάμενος Διοπείθους).[10] Όμως ο Διοπείθης έμεινε στην Ιστορία για ένα ψήφισμα ,που εισηγήθηκε στο Δήμο και κατάφερε να γίνει νόμος, το Ψήφισμα περί Ασεβείας. Με το νόμο αυτό μπορούσαν να οδηγηθούν στο δικαστήριο όσοι/ες δίδασκαν ιδέες, που ήταν βλάσφημες για τους θεούς ή θεωρίες για τα ουράνια σώματα, που δεν ταίριαζαν με την άποψη, ότι αυτά ήταν θεοί (εισαγγέλλεσθαι τους τα θεία μη νομίζοντας ή λόγους περί των μεταρσίων διδάσκοντας). Δεν αφορούσε στις ιδέες, που είχαν το δικαίωμα να τις έχουν στην προσωπική τους ζωή, αλλά στη διδασκαλία των ιδεών. Ο νόμος εφαρμόστηκε αμέσως μετά την ψήφισή του εναντίον του Αναξαγόρα, στενού φίλου του Περικλή. Κατά τον Πλούταρχο η πρόταση του νόμου είχε στόχο να χτυπήσει τον Περικλή μέσω της καταδίκης του Αναξαγόρα (απερειδόμενος εις Περικλέα δι’ Αναξαγόρου υπόνοιαν». Πράγματι, ο φιλόσοφος μηνύθηκε από δύο επιφανείς αντιπάλους του Περικλή, τον Θουκυδίδη και τον Κλέωνα, και καταδικάστηκε σε θάνατο, επειδή πρέσβευε ότι ο ήλιος είναι «διάπυρος λίθος» και ότι παρόμοια ισχύουν για τα άλλα ουράνια σώματα.
Αργότερα καταδικάστηκαν πολλοί άλλοι φίλοι του Περικλή, ανάμεσά τους ο Πρωταγόρας, επειδή δήλωνε «Για τους θεούς, δεν μπορώ να ξέρω ούτε αν υπάρχουν ούτε αν δεν υπάρχουν ούτε ποια είναι η μορφή τους. Γιατί πολλά πράγματα εμποδίζουν τη γνώση». Όλοι τους σώθηκαν, επειδή με τη βοήθεια φίλων τους κατάφεραν να φύγουν έγκαιρα από την Αθήνα. Με το νόμο περί ασεβείας του Διοπείθη καταδικάστηκε σε θάνατο και ο Σωκράτης, ο οποίος όμως αρνήθηκε να φύγει και προτίμησε να πιει το κώνειο.
Είναι σημαντικό να γνωρίζουν οι μαθητές και οι μαθήτριες ότι ο «απαράμιλλος», όπως λένε σε επίσημες ομιλίες, πολιτισμός των αρχαίων δεν ήταν αποτέλεσμα του γεγονότος, ότι τότε «οι Έλληνες ήταν ενωμένοι»,[11] ήταν αποτέλεσμα της επικράτησης της δημοκρατίας απέναντι στον αυταρχισμό των ολιγαρχικών, ήταν η επικράτηση «του καλού, του αγαθού και του αληθούς», ως βάση του πολιτισμού και ως σκοπός της Παιδείας. Και να γνωρίζουν βέβαια ότι δεν συμμερίζονταν όλοι τις αρχές της δημοκρατίας και την αξία του τρίπτυχου «το καλόν, το αγαθόν, το αληθές». Αυτό ίσχυε τότε και ισχύει επίσης τώρα Η χρήση της φράσης ότι «οι Έλληνες μεγαλουργούμε, όταν είμαστε ενωμένοι» από τους εκάστοτε κυβερνώντες έχει έναν σκοπό: να υπονομεύσει, να καταπιέσει και να εξαφανίσει τη διαφορετική άποψη, ουσιαστικά τη δημοκρατία.
Ποιος τιμήθηκε, λοιπόν, το 2020 από την ελληνική κυβέρνηση στις εκδηλώσεις για τα δήθεν 2500 χρόνια από τη μάχη των Θερμοπυλών και τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας; ο Περικλής ή ο Διοπείθης; Είναι φανερό, ότι «τιμώ τον Περικλή» σημαίνει «υιοθετώ το καλός καγαθός» ως βάση του πολιτισμού και σκοπό της Παιδείας, αν είμαι εχθρικός σ’ αυτό, τότε τιμώ τον Διοπείθη. Η ελληνική κυβέρνηση τίμησε τον Διοπείθη όσο κανείς άλλος μέχρι σήμερα στον κόσμο, αφαιρώντας το καλοκαίρι του έτους 2020 από το Λύκειο όλα τα μαθήματα που υπηρετούν το στόχο «καλός καγαθός».
Η εξαφάνιση της καλοκαγαθίας από το Λύκειο μέχρι το τελευταίο ίχνος
Στις 15 Ιουνίου 2020 δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως απόφαση για το «Ωρολόγιο πρόγραμμα των μαθημάτων των Α΄, Β΄ και Γ΄ τάξεων του Γενικού Λυκείου». Η μεγάλη αλλαγή συνίσταται στο γεγονός ότι αφαιρέθηκαν όλα τα μαθήματα Καλλιτεχνικής Παιδείας (Εικαστικά, Μουσική, Θέατρο, Σχέδιο, Ιστορία της Τέχνης) και περιορίστηκαν σε βαθμό εξαφάνισης τα μαθήματα Πολιτικής Παιδείας.
Πρόκειται για πρωτοφανή και μοναδική στον κόσμο πράξη, και το γεγονός, ότι συνέβη παράλληλα με τις εκδηλώσεις για την δήθεν επέτειο των 2500 χρόνων, αποτελεί πρόκληση. Εξοβελίστηκαν από το Λύκειο οι δύο εξαιρετικές καθηγήτριες, που συνάντησα και θαύμασα τον Μάιο του 2019 στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης. Με ποια λογική έγινε αυτό; Ασφαλώς δεν έγινε μετά από πρόταση κάποιας αυθεντίας σε παιδαγωγικά θέματα. Αυτή τη φορά η αυταρχική πράξη δεν χρειάστηκε ούτε την επίκληση αυθεντιών για να δικαιολογηθεί. Άλλωστε, δεν υπήρξε και δεν υπάρχει παιδαγωγική αυθεντία, που θα αποδεχόταν τέτοιο ανοσιούργημα.
Η άποψη, ότι η τέχνη αποτελεί συστατικό της Παιδείας αποτελεί γέννημα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, δεν αμφισβητείται σε καμία χώρα και συναντάται σε όλα τα οργανωμένα εκπαιδευτικά συστήματα. Στην Ελλάδα προβλέπεται στα προγράμματα Σπουδών ήδη από τον 19ο αιώνα, όπως συμβαίνει από τότε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Οι σημαντικότεροι Παιδαγωγοί, από τον Pestalozzi έως τον Herbart, και οι διαμορφωτές εκπαιδευτικών συστημάτων, όπως ο Wilhelm von Humboldt, τόνισαν τη σημασία της Τέχνης για την «ολόπλευρη μόρφωση» του ανθρώπου. Στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν ιδιαίτερα μεγάλη η επίδραση του John Dewey, που πρότεινε να αποτελεί η Τέχνη τον πυρήνα της εκπαίδευσης. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και την εμπειρία του Ναζισμού, τα μαθήματα Τέχνης συνδέθηκαν με τη δημοκρατική διαπαιδαγώγηση, με αναφορές στη σχέση Τέχνης και Δημοκρατίας στην Αρχαία Αθήνα και στο ρόλο της Τέχνης στα δημοκρατικά και απελευθερωτικά κινήματα του 19ου αιώνα στην Ευρώπη (χαρακτηριστική η ρήση του Friedrich Schiller «Η Τέχνη είναι κόρη της Ελευθερίας»).
Ξαναγυρίζω στο Μόναχο και στον εξαιρετικό τρόπο που γιόρτασε την επέτειο των 2500 χρόνων το 2021. Απόλαυσα τότε τις διαλέξεις και την εξαιρετική έκθεση. Χαίρομαι τώρα όταν παίρνω κάθε τόσο στα χέρια μου τον κατάλογο, μόνο που κάθε φορά περνάει από το νου μου η σκέψη, ότι με το νέο ελληνικό κράτος συνδέει την πόλη αυτή, πρωτεύουσα της Βαυαρίας, μόνον ο πρώτος μας βασιλιάς, ο Όθωνας, ενώ με την Αρχαία Ελλάδα τη συνδέει το άρθρο 131 παρ. 2 του Συντάγματος της Βαυαρίας. Εκεί ορίζονται οι βασικοί σκοποί της Παιδείας, και ως ένας από τους βασικούς σκοπούς ορίζεται, ότι οι μαθητές και οι μαθήτριες θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα να γίνουν άνθρωποι «ανοιχτοί στο αληθές, στο αγαθό και στο ωραίο[12]».
Αναρωτιέμαι; είναι τυχαία η δική τους διαφορετική προσέγγιση της επετείου των 2500 χρόνων από εκείνη της δικής μας κυβέρνησης και ιδιαίτερα των υπουργών μας Πολιτισμού και Παιδείας; Φοβούμαι, ότι η «εξαφάνιση των αρχαιοτήτων μέχρι την τελευταία πέτρα» συμπληρώνεται σήμερα στην Ελλάδα με την εξαφάνιση του καλού, του αγαθού (στο οποίο περιλαμβάνεται αυτονόητα η φιλοξενία) και του αληθούς - μέχρι το τελευταίο ίχνος.
Επίλογος
Πέρασαν ήδη δεκαπέντε χρόνια από την ημέρα που επισκέφθηκα την έκθεση «Πολύχρωμοι Θεοί – Ο γεμάτος χρώματα κόσμος των Αρχαίων Ελλήνων» στο Hamburger Museum für Kunst und Gewerbe του Αμβούργου[13]. Παρών στην έκθεση και το παιδί της πόλης, ο Gottfried Semper, με τα δικά του σκίτσα.
Ήταν η πρώτη έκθεση, όπου αρχαία γλυπτά (ανακατασκευές και εκμαγεία) παρουσιάστηκαν στα αρχικά τους χρώματα.
Γεμάτη η αίθουσα με σχολικές τάξεις κάθε μέρα. Βλέπεις, εκεί οι τέχνες είναι παρούσες σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, τότε και τώρα.
Πέρασαν δύο χρόνια από τότε που εξοβελίστηκαν οι Τέχνες από τα ελληνικά Λύκεια.
Σε άλλες χώρες οι μαθητές και οι μαθήτριες των Λυκείων απολαμβάνουν ακόμη και «τον γεμάτο χρώματα κόσμο των Αρχαίων Ελλήνων», φωτεινός και πολύχρωμος ο δικός τους κόσμος.
Εδώ, γκρίζος ο κόσμος, ούτε το λευκό μάρμαρο πια για τα δικά μας παιδιά του Λυκείου. Ούτε θέατρο. Ούτε μουσική. Ούτε ζωγραφική. Ούτε σχέδιο. Ούτε Ιστορία της Τέχνης.
Εδώ, η επέλαση της βαρβαρότητας.
Πόσο καιρό ακόμη;
--------------------------------------
Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο περιοδικό “Εικαστική Παιδεία”, τ. 38 έτος 2022, σελ. 40-47 (με διάταξη κειμένου και εικόνων).
[1] Gottfried Semper: Vorläufige Bemerkungen über bemalte Architektur und Plastik bei den Alten. Altona: Johann Friedrich Hammerich 1834.
Ο Gottfried Semper, Γερμανός αρχιτέκτονας του 19ου αιώνα, είναι γνωστός ως ο δημιουργός πολύ γνωστών κτιρίων, που επισκέπτονται εκατομμύρια άνθρωποι κάθε χρόνο, ανάμεσα τους το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας (Naturhistorisches Museum) και το Μουσείο Ιστορίας της Τέχνης (Kunsthistorisches Museum) στη Βιέννη και το κτίριο του Πολυτεχνείου στη Ζυρίχη.
[2] Νότης Μαριάς - Ερώτηση με αίτημα γραπτής απάντησης E-005160/2018 προς την Επιτροπή.
[3] Εξαίρεση αποτελεί ο εντυπωσιακός κατάλογος της έκθεσης του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου «Οι μεγάλες Νίκες. Στα όρια του Μύθου και της Ιστορίας».
[4] Από άρθρο στην Εφημερίδα των Συντακτών στις 6 Οκτωβρίου 2020 (Γιώργος Τσιάκαλος: Με τον Χίτλερ και τη Λένι Ρίφενσταλ θα τιμήσουμε τις Θερμοπύλες και τη Σαλαμίνα;) https://www.efsyn.gr/stiles/apopseis/262935_me-ton-hitler-kai-ti-leni-rifenstal-tha-timisoyme-tis-thermopyles-kai-ti).
[5] Το γεγονός, ότι στην αίτηση για ανάδειξη της Σαλαμίνας σε πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης το έτος 2021 ως επιχείρημα αναφέρεται, ότι το 2021συμπληρώνονται «2500 χρόνια από το ιστορικό γεγονός της Ναυμαχίας της Σαλαμίνας» δικαιολογεί ίσως τη σχετική υποψία.
[6] Επιστολή του Μανόλη Κορρέ https://www.protagon.gr/epikairotita/ti-leei-o-manolis-korres-gia-to-tsimento-stin-akropoli-44342155479
[7] Γιούλη Επτακοίλη: Τσιμεντώθηκε όντως ο Βράχος της Ακρόπολης; ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 31 Οκτωβρίου 2020. https://www.kathimerini.gr/society/561139261/tsimentothike-ontos-o-vrachos-tis-akropolis/
[8] Σάκης Ιωαννίδης «Μανόλης Κορρές για Ακρόπολη: ‘Το αποτέλεσμα με
ικανοποιεί απολύτως΄». Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ https://www.kathimerini.gr/culture/561324331/manolis-korres-gia-akropoli-to-apotelesma-me-ikanopoiei-apolytos/
[9] Gottfried Semper, σελίδα 17, γράφει για τον Winkelmann: «Ο Winckelmann ήταν ο νέος προφήτης που, για πρώτη φορά μετά από τέσσερις αιώνες, αναφέρθηκε στην αρχαιότητα. Αλλά, όπως εκείνοι οι παλιοί δάσκαλοι, έκανε κι αυτός το λάθος να θεωρήσει τα ελλιπή εναπομείναντα αρχαία, ότι είναι το πλήρες κείμενο και να το ερμηνεύσει με τον ιδιοφυή δικό του τρόπο».
[10] Ernst Wüst HEKTOR UND POLYDAMAS: Von Klerus u. Staat in Griechenland. Rheinisches Museum für Philologie, Neue Folge, 98. Bd., 4. H. (1955), pp. 335-349, εδώ σ. 347-348
[11] Τη φράση χρησιμοποίησε και ο πρωθυπουργός στην ομιλία του τον Οκτώβριο του 2019, προκαλώντας τη δημόσια παρατήρηση της Αρβελέρ, η οποία «με τον ευθύ λόγο που τη διακρίνει είπε πως «ο Δημάρατος δεν είχε δίκιο για τους Έλληνες όταν έλεγε πως όταν βρεθούν μπροστά τον ξένο γίνονται μία γροθιά, γιατί ο Ξέρξης πέρασε όλη τη Βόρεια Ελλάδα αμαχητί», όπως αναφέρεται σε Δελτίο Τύπου με τίτλο «Θερμοπύλες και Σαλαμίνα – Ο θρίαμβος της θέλησης» https://www.thermopylaesalamis2020.gr/%CE%B8%CE%B5%CF%81%CE%BC%CE%BF%CF%80%CF%8D%CE%BB%CE%B5%CF%82-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CF%83%CE%B1%CE%BB%CE%B1%CE%BC%CE%AF%CE%BD%CE%B1-%CE%BF-%CE%B8%CF%81%CE%AF%CE%B1%CE%BC%CE%B2%CE%BF%CF%82-%CF%84%CE%B7/
Να συμπληρώσουμε, ότι στο πλευρό των Περσών πολεμούσαν πολλές ελληνικές πόλεις από την Ιωνία και τα νησιά με μεγάλο αριθμό πλοίων.
[12] Το «ωραίο» στην περίπτωση αυτή ταυτίζεται με το «καλόν» των Αρχαίων.
[13] Από τις 4 Απριλίου έως τις 12 Αυγούστου 2007. Κάποια από τα εκθέματα της έκθεσης εκτίθενται στο Νέο Μουσείο της Ακρόπολης.
