Η Κοζάνη μετά την απελευθέρωση του 1912
Ο αείμνηστος φιλόλογος και Γυμνασιάρχης Παναγιώτης Λιούφης περιγράφει την Κοζάνη αμέσως μετά την απελευθέρωση.
Κείμενο: Παναγιώτης Λιούφης
απόδοση στα νέα ελληνικά: Δημήτρης Τζήκας*
Θέση. Κλίμα
Η θέση της πόλης βρίσκεται μεταξύ των παραλλήλων 40 – 41, σχεδόν στη μέση, και ανάμεσα στον 21ο – 22ο παράλληλο ως προς το ανατολικό μήκος, υπό σειράν αντηρίδων του Βερμίου όρους, δεκαπέντε περίπου χιλιόμετρα πάνω από τον ποταμό Αλιάκμονα, στη βορειοδυτική άκρη της Αρχαίας Ελίμειας (Τσιαρτσαμπάς) μέσα σε μια επιμήκη χοάνη· από την Ανατολή, τη Δύση και τον Βορρά περικλείεται με ορεινή σειρά που έχει σχήμα όμοιο με συμπιεσμένο πέταλο· από την πλευρά του Νότου, ορίζεται εκατέρωθεν από χαμηλότερους λόφους και εξάρσεις του εδάφους, σε κάποια σημεία· γι’ αυτό και η θέση χαρακτηρίστηκε στρατηγική, παραβαλλόμενη προς εκείνη την Πνεύνας. Βρίσκεται δε η πόλη σε υψόμετρο 720 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας (από το έδαφος του Γυμνασίου 674 μ.)· παρουσιάζει βαρομετρική πίεση που κυμαίνεται μεταξύ 759-763, μέση θερμοκρασία κατά το θέρος 24-30 και μέγιστη, σε περίπτωση καυσώνων, 36-40 βαθμούς Κελσίου· τον χειμώνα έχει 8-12 και επί δριμύτερου ψύχους και παγετώνων 14-18 βαθμούς. Διαπνέεται περισσότερο από βόρειους και νότιους ανέμους, και ουχί κανονικώς από ΝΔ και ΝΑ· μερικές φορές φυσάει Λίβας. Γι’ αυτούς τους λόγους το κλίμα της αποβαίνει εύκρατο και υγιεινό, λίγο ψυχρό στη διάρκεια του χειμώνα. Επειδή βρίσκεται σε επικλινή τοποθεσία, τα ύδατα έχουν κλίση προς τα νότια και έξω από την πόλη· σχηματίζουν δυνατά ρεύματα, διαχέονται στην πεδιάδα και συρρέουν στον ποταμό Αλιάκμονα. Εμφανίζονται αρκετές πηγές πόσιμων υδάτων, δεν είναι όμως άφθονες και χρησιμοποιείται νερό από πηγάδια.
Στην Κοζάνη πρώιμα αναπτύχθηκαν οι τέχνες και ιδιαίτερα η υποδηματοποιία, η τεκτονική, η σιδηρουργική και μερικές βιομηχανικές εργασίες όπως η βυρσοδεψική, η αγγειοπλαστική, κεραμοποιία, η τεκτονική, η σιδηρουργική, ταπητουργία, σισυροποιία, υφαντουργική, κηροπλαστική, σηροτροφία και τυροκομία· η δε οινοπνευματοποιία ανέκαθεν εξασκείτο, επειδή υπήρχαν άφθονες αμπελοφυτίες γύρω από την πόλη· αναπτύχθηκε ακόμη η παραγωγή εγχώριων ταπήτων (Ματλή), η καλλιέργεια ικανής ποσότητας κρόκου εκλεκτού και τέλος η σιτεμπορία.
Συγκοινωνία
Η πόλη είναι χτισμένη (ιδρυμένη) σε σημείο επίκαιρο και αποτελεί το γεωγραφικό κέντρο μεταξύ Ιωαννίνων και Θεσσαλονίκης, και Μοναστηρίου και Λάρισας αφ’ ετέρου. Εξαιτίας αυτού, η εμπορική επικοινωνία των πόλεων που αναφέρθηκαν γινόταν μέσω αυτού του κέντρου, ενώ χαράχτηκαν και δρόμοι για αμάξια (αμαξιτοί οδοί) προς αυτές τις πόλεις, για να διεξάγονται ευχερέστερα οι εμπορικές συναλλαγές. Το Μοναστήρι σήμερα υπάγεται στην επικράτεια της Γιουγκοσλαβίας και η συγκοινωνία με την Θεσσαλονίκη κατά το πλείστον διεξάγεται μέσω Σόροβιτς, το οποίο έχει σιδηροδρομική σύνδεση με την πόλη (υπάρχει και άλλη οδός διά Βεροίας).
εστιατόριο στην παλιά ΚοζάνηΤέχνες και εμπόριο
Στην Κοζάνη πρώιμα αναπτύχθηκαν οι τέχνες και ιδιαίτερα η υποδηματοποιία, η τεκτονική, η σιδηρουργική και μερικές βιομηχανικές εργασίες όπως η βυρσοδεψική, η αγγειοπλαστική, κεραμοποιία, η τεκτονική, η σιδηρουργική, ταπητουργία, σισυροποιία, υφαντουργική, κηροπλαστική, σηροτροφία και τυροκομία· η δε οινοπνευματοποιία ανέκαθεν εξασκείτο, επειδή υπήρχαν άφθονες αμπελοφυτίες γύρω από την πόλη· αναπτύχθηκε ακόμη η παραγωγή εγχώριων ταπήτων (Ματλή), η καλλιέργεια ικανής ποσότητας κρόκου εκλεκτού και τέλος η σιτεμπορία. Η πόλη απέκτησε ακόμη πληθώρα εμπορικών καταστημάτων και τεχνικά εργαστήρια, και δύο φορές την εβδομάδα συρρέουν προς την αγορά από τις γύρω κωμοπόλεις και τα χωριά· κατά δε τις εμπορικές πανηγύρεις του Αγ. Γεωργίου και του Μαΐου, η Κοζάνη συγκεντρώνει επισκέπτες και προμηθευτές από τις πέριξ επαρχίες και διεξάγεται εμπόριο ζώων (βοσκημάτων). Στον έξοχο Οδηγό της Ελλάδας του Ιγγλέση αναφέρονται κατά επάγγελμα όλα σχεδόν τα ονόματα αυτών που ασκούν στην πόλη εμπορικές και άλλες βιοποριστικές δραστηριότητες· σημειώνουμε εδώ λίγα ονόματα των κυριότερων επαγγελματιών, όπως οι Δημ. Ν. Μπλιούρας, Κωνστ. Ρακάς, Γεωργ. Χατζηανδρέου, υιοί Ηλίας και Κωνστ. Βαμβακάς, αδελφοί Ι. και Κωνστ. Γκοβεδάρου, Νικ. Κωνσταντίνου, Ι. Τερζής και Κωνστ. Στογιάννης, Αλεξ. Γκιουλέκας, Γεωργ. Θωμ. Τσουμής, Νικολ. Στεργίου, αδελφοί Κωνστ. Μπλιούρα, Κωνστ. Αργ. Χαλκιάς , Αθαν. Κανδύλης (Τσιώρας), Ιωάνν. Αθ. Χαλκιάς, Θ. Χασάπης, αδελφοί Ραπτούλη, Αστερ. Καραγκούνης, Κωνστ. Λουλόπουλος, Αστερ. Δεληαλής, Ιωαν. Γκατζογιάννης, αδελφοί Τόλιου, Μ. Ζάβαλης, υιοί Θωμ. Χαλ-κιά, Στερ. Παπαργυρούδη, υιοί Κατσικά, Θωμ. Παπαδέλης, Κωνστ. Κοκομπέσης, Θεοδ. Παπαδέλης, υιοί Μ. Κανδύλη, υιοί Αθ. Γκέρτσου, υιοί Εμμ. Στεργίου, Τριανταφ. Μεσημέρης, Γ. Δημοξένης, Χατζηαργυρίου Πιτένης, Ανδρ. Γκατζόφλιας, αδελφοί Μουμουζιά, Εμμ. Μπητιάς, Λαζ. Μαλούτας, Κωνστ. Γρίμπας, αδελφοί Σταμπουλή, Μ. Ματιάκης, Αθ. Καλλιακούδας, Θ. Δεβώρας, Λαζ. Κουτλής, Βας. Χατζημάνθου, Κωνστ. Στ. Παπακωνσταντίνου, Ι. Γκουντιώ, αδελφοί Κώστα Βαξεβάνου, Θωμ. Καραδήμος, Ιωαν. Φασνάκης, Γ. Παγκαρλιώτας, Φ. Κοντουράς, Θ. Γκιάτας, αδελφοί Μανώλα, Χατζηγιαννάκη, Αντ. Πατύκας, Δημ. Βουχάρας, Κ. Καρδαλής, Αργ. Δραγατσίκας, Αντ. Τζέλλος, Γ. Σιακαβάρας, Δημ. Ρούσσος, Λ. Παγούνης, αδελφοί Σαρχατλή, Ν. Δακής, Ι. Γκορτούλης, Αργ. Πλάκας, Αθ. Χασάπης κλπ.
λαϊκή αφίσα: Η κατάληψη της Κοζάνης το 1912Επιστήμες. Τύπος
Λόγω της ζωηρής εκπαιδευτικής δράσης, η Κοζάνη απέκτησε ικανό αριθμό επιστημόνων, σε όλους σχεδόν τους κλάδους -χωρίς να υπολογίσουμε και τους ξένους ομογενείς επιστήμονες που εγκαταστάθηκαν στην πόλη- κι εμφανίζεται ως κοινωνία προηγμένη, η οποία συμμετέχει στην πρόοδο και τον πολιτισμό. Έτσι, οι Νικ. Ρεπανάς, Νικ. Μουμουζιάς, Γεώργιος Μεταξάς, Νικ. Γκιουλέκας, Χαρίλαος Κούιας, Ιωάννης Κατσικάς, Κωνστ. Χαιδόπουλος, Ηλίας Κ. Φασνάκης, Δημ. Σπ. Τιόλης, Γεώργ. Δ. Δεληβάνης, Νικ. Μπαντής, Ελένη Κ. Μπαντή, Δημ. Τέρπου, (ιατροί) Αστέριος Τέρπου, Βας. Γκίμπας,, Ν. Καπαρούσος, Κωνστ. Γκέρτσος, (φαρμακοποιοί), Γ.Δ. Μικρού, Αθ. Διάφας, Εμμ. Βαλλαγιάννης, Λαζ. Χαρισιάδης, Όλγα Κρανιώτου, (φιλόλογοι), Ι. Σιώπης, Ι. Γαζής, Νικ. Μαλούτας, (θεολόγοι), Δημ. Στέφου, Αργ. Χατζημάνθου, Μιχ. Γιαννούλης (φυσικοί), Χρ. Παναγιωτίδης, Κωνστ. Τσιτσιλίκης, Γεώργ. Βαρβούτης, Γεωργ. Πολυζούλης, Στεφ. Παπακωνσταντίνου, Στεφ. Γκορτσούλης, Θωμ. Γκορτσούλης, Παυσανίας Διάφας, Ευστάθ. Χριστοδούλου, Γ. Κωτούλας, Νικ. Λιόντας, Δημοσθ. Δόκος, Ηλ. Γ. Μεταξάς, Χαρ. Κωτσόπουλος, Εμμ. Δαρδούφας, Γ. Θ. Χασάπης, (νομικοί), Στοϊκός (γεωργικός), Στεφ. Ευάγ. Βαμβακάς (μηχανικός), Ι. Κ. Βαμβακάς, Εδμόνδ Σασαρόλης (γαλλικών) κλπ. αποτελούν χορεία επιστημόνων που κατάγονται απ΄την πόλη. Από το 1914, άρχισε να εκδίδεται εφημερίδα στην Κοζάνη και αναπτύχθηκε σπουδαία πρόοδος και αναμόρφωση με τις ενέργειες του Τύπου, ενώ η δημοσιογραφική επίδραση (1) συντέλεσε και στην ευρύτερη κοινωνική ανάπτυξη.
Ελληνικός στρατός στην Κοζάνη (1912)
Πληθυσμός. Θρησκεία. Παιδεία. Διοίκηση. Τράπεζες. Εκκλησία
Η Κοζάνη είναι πρωτεύουσα και έδρα του ομώνυμου νομού, έχει περίπου 12.000 χιλιάδες κατοίκους, άπαντες Έλληνες ορθόδοξους, και λογαριάζεται έδρα της ΙΑ’ εκπαιδευτικής περιφέρειας και έδρα επιθεωρητή της Δημοτικής Εκπαίδευσης. Εκπαιδευτήρια έχει αρκετά, όπως πλήρες Γυμνάσιο, εξατάξιο Παρθεναγωγείο, Διδασκαλείο αρρένων, Διδασκαλείο θηλέων, τρεις Αστικές Σχολές, Νηπιαγωγείο, Μετεωρολογικό Σταθμό και Αναγνωστήριο· υπό μελέτη βρίσκεται η ίδρυση Εμπορικής Σχολής . Είναι ακόμη έδρα εισαγγελίας Πρωτοδικείου, Ειρηνοδικείου, Πλημμελειοδικείου, Πταισματοδικείου, Οικονομικής Εφορείας, Ταμείου, Στρατ. Γραφείου, Γραφείου Εποικισμού, Φρουραρχείου, Αστυνομίας, Ταχυδρομείου- Τηλεγραφείου και Δημαρχείου. Στρατιωτικώς, υπήρξε έδρα Μεραρχίας. Στην Κοζάνη υφίσταται υποκατάστημα της Εθνικής Τράπεζας, το οποίο προσφέρει σπουδαία βοήθεια στις εμπορικές συναλλαγές· αλλά και ιδιωτικές τράπεζες συνεπικουρούν στην εμπορική διευκόλυνση, ενώ η εργασία αρκετών συμβολαιογραφείων μόλις ανταποκρίνεται στις ανάγκες των πολιτών. Από το 1882, ως έδρα της Μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης, εκκλησιαστικώς υπάγεται στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, επειδή όμως δεν εκδόθηκαν ακόμα τα έγγραφα (ο τόμος) της χειραφέτησης, κανονίζει τα ζητήματα της δικαιοδοσίας της σύμφωνα με τους ελληνικούς νόμους· ναούς έχει 12, από τους οποίους οι τέσσερις βρίσκονται εντός της πόλεως.
Η παλιά Κοζάνη (πιθανόν στις αρχές του 20ου αιώνα)Σωματεία. Κέντρα διαμονής
Επιπλέον, η πόλη κοσμείται από ποικίλα ωφέλιμα και μορφωτικά σωματεία, όπως οι γεωργικοί συνεταιρισμοί, ο Εμπορικός Σύλλογος, η Ένωση των συντεχνιών, ο Σύλλογος πολεμιστών, η Φιλόπτωχος Αδελφότητα Κυριών, ο Πατριωτικός Σύνδεσμος, η Μορφωτική Αδελφότητα Πανδώρα, ο Δικηγορικός Σύλλογος, η Λέσχη. Δημ. Υπαλλήλων, τα Πολιτικά Κέντρα κλπ· απέκτησε ακόμη επαρκή εστιατόρια, ξενοδοχεία ύπνου, καφενεία, ζαχαροπλαστεία και πανδοχεία.
Η κεντρική πλατεία της Κοζάνης (1936)Έδαφος
Το έδαφος της Κοζάνης σε λίγα μέρη είναι αργιλούχο, ενώ σε πολλές περιοχές είναι σιδηρούχο και πλούσιο σε φώσφορο, κάλλιο, ανθρακικές ουσίες και διάφορα άλατα· γι’ αυτό είναι κατάλληλο (επιτήδειο) για φυτείες αμπελιών, δημητριακών, οπωροφόρων δέντρων και καπνοφυτεία. Σε κάποιες περιοχές, εμπεριέχει στοιχεία κατάλληλα προς καλλιέργεια κρόκου, ο οποίος ευδοκιμεί μόνον σε ορισμένα εδάφη. Η χλωρίδα της περιοχής είναι πλούσια σε βλάστηση κι εμφανίζει μεγάλη ποικιλία ιαματικών βοτάνων. Στη θέση Γαλαζόπετρα, φαίνονται στρώματα αμιάντου λίθου, μαζί με ίχνη γραφίτη και γαληνίτη.
Λόγω της θέσης της, η οποία είναι ενδιαφέρουσα για τον τόπο και την κυβέρνηση, η πόλη στράφηκε σε πλουτοπαραγωγικά έργα και, συν τω χρόνω, καλλωπίστηκε με δρόμους κι έργα ρυμοτομίας, σύμφωνα με σχεδιάγραμμα που έγινε ήδη από τον μηχανικό κ. Γ. Στράτο με δαπάνες του Δήμου Κοζάνης· εισήχθη ακόμη ο ηλεκτροφωτισμός και αναπτύσσεται μέριμνα για τις σιδηροδρομικές συγκοινωνίες, την ίδρυση λουτρώνων, θεάτρου, κέντρων αναψυχής, Γυμναστηρίου, σκοπευτηρίου κλπ· έτσι, η πόλη παρέχει τις εγγυήσεις για μια ακμαιότερη μελλοντική πρόοδο και ανάπτυξη.
- Πρώτος επιχειρήσας την αξιόλογον ταύτην μεταρρύθμισιν ην ο εκ Σελίτσης Μιλτ. Τζώνης, ος τας σπουδάς εν Κων/πόλει περατώσας και εν τη δημοσιογραφία ασκηθείς, πλείστον δ’ εις το ανώτατον Εκκλ. Κέντρον αναστραφείς, ήλθεν εις Κοζάνην και ενθαρρυνόμενος υπό σημαινόντων αυτόθι στοιχείων, ίδρυσε τυπογραφείον, μετεκαλέσατο στοιχειοθέτας και λοιπόν προσωπικόν και εξέδωκε την εφημερίδα «Ηχώ» κατά το 1914. Ούτος νυμφευθείς την θυγατέραν του δημάρχου Σελίτσης εξηκολούθησεν εν Κοζάνη δημοσιογραφών, και μεθ’ όλας τας συμπαρομαρτούσας τω είδει του έργου δυσκο-λίας αντεπεξήλθε καρτερικώς· διά της εργασίας του δε και της φιλογενείας απέβη ωφέλιμος πάνυ και χρήσιμος τη Κοινοτήτι παράγων. Πλην της «Ηχούς» εξεδόθησαν και άλλαι τινές κατά καιρούς εφημερίδες ως «Αγών» υπό Στεφάνου Πα-πακωνσταντίνου, «Σημαία» υπό Ευστ. Χριστοδούλου, και «Εφημερίς του τόπου», υπό του ρέκτου ιερέως Παπαμιχαήλ Στοϊκού.
Άποψη της παλιάς Κοζάνης (1927)
Πηγή: Ιστορία της Κοζάνης / Παναγιώτης. Ν. Λιούφης. Τύποις Ιωαν. Βάρτσου, 1924, Αθήνα.
Οι φωτογραφίες είναι από εδώ: http://www.kozanh.gr/web/guest/2012
